ძებნა

სწორფრობა[1] და წაწლობა, ანუ, რა კავშირია ფშავ-ხევსურებს და ახალი ინგლისის პირველმოსახლეებს შორის “ბუნებამ რა ღონე იღონა, რა ოსტატობა იხმარა, სთქვა: მოდი, ფშაველ ქალს, ამ ტურფა იას, რადგან სილამაზისა მოკლე ვადა აქვს - ცოტა ხანი, ეს ცოტა დრო სიამოვნებით გავატარებინო, ჩაუდვა მოსიყვარულე, პლატონური სიყვარულით გამსჭვალული გული ვაჟკაცისადმი, ვინც იმას მოეწონება, ვიზედაც თვალი მიუვა, ხოლო მის მშობლებს, ნათესავებს მივსცე ისეთი ხასიათი, მოუთმინონ ქალ-ვაჟს ერთად ყოფნა, ერთად წოლა, ხვევნა, კოცნა, მტლაშა-მტლუშიო, ან რატომ არ უნდა მოითმინონ, როცა ამათზე ადრე თვით მშობლებმა გაიარეს წაწლობის კურსი?” ვაჟა-ფშაველა, „ფშაველები“. ცნობილია და, თუკი არ არის ცნობილი, მე გეტყვით, რომ ნებისმიერი თეორიის ვალიდურობა, ამ თეორიაში მოხსენიებული ფაქტების გარდა, სხვა ფაქტების მიმართ მისი შემოწმებაა. ანუ, მაგალითად, თუკი თეორია ამბობს, რომ ყველა კავკასიელს (ე.წ. თეთრკანიანს) 1%-დან 4%-მდე აქვს ნეანდერტალელის დნმ, ეს წესი ვრცელდება და დასტურდება ყველა იმ კავკასიელზე, ვისაც არ მიუღია ამ თეორიის დამადასტურებელ ექსპერიმენტში მონაწილეობა. გახსოვთ ალბათ ჩემი ჰიპოთეზა ხევსურული კულტურის ტამპლიერული წარმოშობის შესახებ (ვისაც არ გახსოვთ, შეგიძლიათ ნახოთ წიგნი „სხვა ისტორია“.[2] ამ ჰიპოთეზის მიხედვით, ხევსურები ფილიპ მეორეს გამოქცეული ტაძრის რაინდების კულტურული შთამომავლები არიან: ტაძრის რაინდები რომის პაპის და გიორგი ბრწყინვალეს დახმარებით მოხვდნენ ხევსურეთში და ალბათ ასევე - დღევანდელ ჩრდილო კავკასიაში, ხოლო ტამპლიერების ე.წ. „დაკარგული განძი“ არის ამ ტერიტორიაზე მდებარე ციხე-სიმაგრეების ის კომპლექსები, რომლებიც ყველა სხვა ციხისგან გამოირჩევა. პასუხი კითხვაზე, თუ რატომ არ შენარჩუნდა ამ ტერიტორიაზე ტამპლიერების სხვა ტრადიციებიც უფრო გამოკვეთილად და ცხადად, არის მე-14 საუკუნეში გავრცელებული შავი ჭირის ეპიდემია, რომელმაც საქართველოს გავლით შეაღწია ევროპაში და გზად ყველა ტამპლიერი ამოწყვიტა. ამ უკანასკნელთ, ისევე, როგორც 25 მილიონ დაღუპულს ცენტრალური და ჩრდილო ევროპის მოსახლეობიდან, არ ჰქონდათ იმუნიტეტი, რაც, სავარაუდოდ, ჰქონდათ აბრეშუმის გზაზე საუკუნეების განმავლობაში მცხოვრებ ქართველებს. როგორც ზემოთ დავწერე, თუკი ამ თეორიის დეტალები გაინტერესებთ, შეგიძლიათ ზემოთ მითითებული წიგნი ნახოთ. ამჯერად ეს ტექსტი ამ თეორიის სხვა ფაქტების მიმართ გამოყენების შესახებაა: ეს ფაქტები ფშავური წაწლობა და ხევსურული სწორფრობაა. ფშავური და ხევსურული პროცესი ოდნავ განსხვავდება ერთმანეთისგან, თუმცა ორივეში ქცევის საერთო ღერძია: ეს არის დაუქორწინებელი ქალის და ვაჟის ერთად წოლა, ურთიერთალერსი, ურთიერთფერება, ერთად წოლა, როგორც წესი, სქესობრივი შეღწევის, კოიტუსის გარეშე. ანუ, სქესობრივი აქტი, როდესაც კოიტუსი მიუღებელია, ან აკრძალულია. ზოგი ვერსიით, შეუღწევადობის უზრუნველსაყოფად, ქალ-ვაჟს შორის გაშიშვლებული ხანჯალი იდებოდა, ქალ-ვაჟი ჩაცმული უნდა ყოფილიყო ან წელს ქვევით საბანი უნდა ჰქონოდათ შემოხვეული; წელს ქვევით მიკარება - აკრძალული იყო[3]. თუკი ნათელა ბალიაურის მითითებულ წიგნს წაიკითხავთ, დაინახავთ, რომ სწორფრობა არ იყო მხოლოდ სექსუალური ცხოვრების რაიმე წესი - ვფიქრობ, ამ წიგნის მიხედვით, სწორფრობის წესები ხევსურთა სოციალური სტრუქტურის საყრდენი და სტაბილურობის შემნარჩუნებელი იყო. ეს უცნაური ჩვეულება, თან, იზოლირებულად, მხოლოდ ფშავ-ხევსურეთში არსებული, დიდი ხანია აოცებდა მკვლევარებს. მკვლევრები ცდილობდნენ, წაწლობა-სწორფერობა სვანურ რიტუალებთან დაეკავშირებინათ:[4] სვანეთში, მკვლევრების მიერ წაწლობა/სწორფრობისადმი მიმსგავსებული რიტუალი, ორია: ლინთურალი და ჭაჭილარი (ლიჭაჭი), აქედან პირველი დედაშვილობის დამამტკიცებელი რიტუალია (შარაშიძის ვერსია), ხოლო მეორე ქორწილის წინმსწრები ადათია (თუითის ვერსია): როგორც თუიტი წერს, ლიჭაჭი თავისი ხასიათით საზოგადოებრივია და მიზნად ისახავს ქალ-ვაჟის ოჯახების თანასწორობის დამტკიცებას. თუითის აზრით, ლიჭაჭი და წაწლობა ერთი, პროტო-ქართველური რიტუალის სხვადასხვანაირად განვითარებული ფორმებია აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოში: თუიტს არგუმენტად „ჭაჭ“-ის გადასვლა „წაწ“-ში მოაქვს, რაც ლინგვისტურად გამართლებული პროცესია. ამ ორ სიტყვას შორის ეტიმოლოგიური მსგავსება მართლაც არსებობს, ოღონდ, საეჭვოა, ერსა და იმავე რიტუალს ასეთი განსხვავებული ფორმები მიეღო თუნდაც საუკუნეების განმავლობაში და მათ შორის საერთო არაფერი დარჩენილიყო სახელის თავდაპირველი ეტიმოლოგიის გარდა. თან ამას ემატება ისიც, რომ ხევსურები პირველად საისტორიო წყაროებში მხოლოდ მე-15 საუკუნიდან ჩნდებიან. თუმცა, ჩემი ეჭვი არ არის არგუმენტი და მართლაც შეიძლება მოვიფიქროთ სოციალური ისტორია, სადაც სოციალური ქცევის ასეთი ცვლილება ხდება. მეორე მხრივ, ასეთი ახსნა, მიუხედავად იმისა, რომ შესაძლებელია, მაინც რთული და ბუნდოვანია. ამიტომ, ვიფიქრე, ხომ არ მივიღებდი უფრო მარტივ და გასაგებ შედეგს, თუკი სწორფერობის და წაწლობის წარმოშობის ასახსნელად ჩემს ტაპლიერულ მემკვიდრეობის ჰიპოთეზას გამოვიყენებდი. Bundling-ის აღმოჩენა მე-18-19 საუკუნეებში სექსუალური ცხოვრების წესი, სახელად „ბანდლინგი“ (BUNDLING, შეკვრა, შეკვრულობა, შეკვრაობა) დებატების საგანი იყო აშშ-ში. რატომ? იმიტომ, რომ ბანდლინგი ძალიან გავრცელებული ყოფილა ახალი ინგლისის მოსახლეობის ახალგაზრდებში. არსებობს 1871 წელს ოლბანიში გამოცემული წიგნიც, რომელიც ბანდლინგის ისტორიას, მის განვითარებას და დაისს ეძღვნება:[5] მიზეზი, რატომაც დაიწერა ეს წიგნი, არის ბრიტანელების ქედმაღლური დამოკიდებულება, რის გამოც ისინი ახალი ინგლისის მოსახლეობას ამორალურობაში და განუვითარებლობაში სდებდნენ ბრალს. მე-19 საუკუნეში კი ეს სერიოზული ბრალდება იყო, რადგან ცივილიზებულობის ცნებაში ძალიან დიდი ადგილი ეკავა პურიტანულ ქცევას. წიგნის ავტორი ჰენრი რიიდ სტაილსი აჩვენებს, რომ, რომ, ჯერ ერთი, ახალი ინგლისის ახალგაზრდობას ეს წესი მემკვიდრეობით ერგოთ სწორედ ბრიტანელებისგან და ჰოლანდიელებისგან (questing – ბანდლინგის ჰოლანდიური სახელი), მეორეც, თითქოს ეს წესი იმდენად ძველია, რომ ლამის ანტიკური ხანიდან მოდის და მესამეც, მსგავსი ტრადიცია ევროპის არაერთ ქვეყანაში ყოფილა გავრცელებული. ავტორი იმასაც დასძენს, რომ ასეთი ქცევის დამადასტურებელი ნიშნები ცენტრალურ აზიაშიც, კერძოდ, ავღანეთში, გვხვდებაო. სტაილსი თავის წიგნს ბანდლინგის სამი განმარტებით იწყებს, რომელიც მისი დროის ლიტერატურაში გვხვდება: გროსეს ხალხური ენის ლექსიკონში „ბანდლინგი“ ასეა განმარტებული: "A man and a woman lying on the same bed with their clothes on; an expedient practiced in America on a scarcity of beds, where, on such occasions, husbands and parents frequently permitted travellers to bundle with their wives and daughters." (Grose, Dictionary of the Vulgar Tongue). კაცის და ქალის ერთ ლოგინში წოლა ტანსაცმლის გაუხდელად; პრაქტიკა, რომელიც გავრცელებული იყო ამერიკაში საწოლების სიმცირის გამო: ქმრები და მშობლები უფლებას აძლევდნენ მოგზაურებს, შეკვრულიყვნენ (to bundle) თავიანთ ცოლებთან და ქალიშვილებთან; 1864 წელს გამოცემულ ვებსტერის ლექსიკონში სიტყვა ბანდლინგი ასეა განმარტებული: "To sleep on the same bed without undressing; applied to the custom of a man and woman, especially lovers, thus sleeping."(Webster, 1864). ერთ საწოლში გაუხდელად ძილი; მიემართება კაცისა და ქალის, კერძოდ, შეყვარებულების, ერთად დაწოლის ჩვეულებას. ვორჩესტერის ლექსიკონში ბანდლინგი ასეა განმარტებული: "To sleep together with the clothes on."(Worcester, 1864). ტანსაცმლის გაუხდელად ერთად ძილი; სტაილსი ასკვნის, რომ ბანდლინგი ორგვარია: ერთი, რომელიც ალბათ წარმოიშვა გაჭირვების და საკმარისი სივრცის არქონის გამო, როდესაც მოგზაურებს უფლება ეძლეოდათ, ჩაცმულები დაწილილიყვნენ ქალების გვერდით და მეორე, რომელიც შეყვარებულებს შორის თანხმობაზე დამყარებული ურთიერთობაა, მშობლების აშკარა ან ჩუმი თანხმობით. ბანდლინგის შესახებ, როგორც ეთნოგრაფიულ ფენომენზე, მე-19 საუკუნეში დაწერილი ამ წიგნის გარდა უამრავი თანამედროვე კვლევა არსებობს და მათი მოძიება საკმაოდ ადვილია. ამ კვლევებზე დაყრდნობით, დანამდვილებით ვიცით, რომ მე-17 საუკუნის ევროპაში ბანდლინგი გავრცელებული ყოფილა ბრიტანეთში, ჰოლანდიაში, ნაწილობრივ საფრანგეთშიც. არსებობს ბევრი ნახატი და ასევე რამდენიმე კარიკატურაც, რომელიც ბანდლინგს აღწერს. ბანდლინგს განსხვავებული სახელებით იცნობდნენ მისი გავრცელების არეალებში: შვეიცარიულ-გერმანულ სამყაროში ბანდლინგის მსგავს მოქმედებას ერქვა Kiltgang, Fenstreln ან Nachtfreien. ადრეული მოდერნის პერიოდში ამ წესის მიხედვით ეს ქცევა ნიშნავდა ახალგაზრდა კაცის შეძრომას ქალის ღია ფანჯარაში ღამით, სურვილების დაკმაყოფილების მიზნით, ოღონდ, დაფეხმძიმების რისკის გარეშე. ნიდერლანდებში queesten აღიწერება, როგორც ქცევა, როდესაც ბიჭი ზის საწოლზე და ეასერსება გოგოს, რომელიც საბნის ქვეშ წევს. ახალ ინგლისში ბანდლინგის ეკვივალენტი იყო tarrying-ი, როდესაც ახალგაზრდა კაცს, რომელსაც უნდოდა გოგოს ცოლად მოყვანა, გოგოს მშობლები ნებას რთავდნენ, შეყვარებულთან ერთად გაეტარებინა ღამე.[6] დაფეხმძიმების რისკის შემცირების უზრუნველყოფა სხვადასხვანაირად ხდებოდა: ამას ხან ჩაცმულობის აუცილებლობა განსაზღვრავდა, ხანაც მოალერსე ქალ-ვაჟის ტომრებში მოთავსება და ქალებისთვის ფეხების შეკვრა, ხანაც ქალ-ვაჟს შორის ხელოვნულ ბარიერის (ტომარა, ან ძელი), ჩადება[7]. როგორც ლოურენს სტოუნი აღნიშნავს, ბანდლინგი არა მარტო ღარიბი, არამედ საშუალო და მდიდარი ფენის დამახასიათებელი სოციალური ქცევაც იყო.[8] Bundling-ის წარმოშობა რაც შეეხება ბანდლინგის წარმოშობას, ის სულაც არაა ანტიქრისტიანული, როგორც ერთი შეხედვით შეიძლება მოგვეჩვენოს. გარდა იმისა, რომ ამიშების, სუპერორთოდოქსი ქრისტიანების, ზოგიერთ წრეში შესაძლებელია, რომ დღესაც, 21-ე საუკუნეშიც, მისდევდნენ ამ წესს,[9] არსებობს მოსაზრება, რომ ბანდლინგის წარმოშობა ბიბლიური რუთის და ბოაზის ამბავს ეფუძნება: ბიბლიური ამბის მიხედვით (რუთი 3:9-14; რუთი 4:13), ქვრივი რუთი, რომელიც ბოაზის სახლში მსახურად იყო, მივიდა ღამე ბოაზთან და მის საბანში შეძვრა. როდესაც ბოაზმა გაიღვიძა, რუთმა სთხოვა, კალთა (ფრთა) გადაეფარებინა მისთვის და ცოლად მოეყვანა, რაკი ბოაზი მას ნათესავად ერგებოდა. ბოაზმა უთხრა, რომ არის კიდევ ერთი კაცი, ასევე რუთის ნათესავი, ოღონდ უფრო ახლო ნათესაურ იერარქიაში და, თუკი ის კაცი უარს იტყოდა რუთის ცოლობაზე, ბოაზი მოიყვანდა რუთს ცოლად. მანამდე კი ბოაზმა რუთს ღამე მასთან დარჩენა შესთავაზა. ბოაზმა და რუთმა ღამე ერთად გატარეს და ერთმანეთს არ შეჰხებიან. დილაადრიან ბოაზმა გამოისტუმრა რუთი საჩუქრით. მალევე ისინი დაქორწინდნენ. ეს ამბავი ბევრნაირადაა ინტერეპრეტირებული, მათ შორის, როგორც ღმერთის და მორწმუნის დამოკიდებულების ალეგორია. იოჩი ფიშერ-ინონი, 2002 წელს სოციალური ისტორიის ჟურნალში გამოქვეყნებულ სტატიაში „ნამდვილი ბანდლერები“,[10] წერს ქადაგებების ორი კრებულის შესახებ, რომელიც ადრეულ მოდერნის პერიოდში, მე-16 საუკუნეში დაიწერა და რომლებიც რუთის და ბოაზის ამბის ინტერეპრეტაციას ეხება. მკვლევარი ასკვნის, რომ რუთის და ბოაზის ამბის ეგზეგეტიკა მოხმობილი იყო იმისათვის, რომ რელიგიურ გარემოში გაეჩინათ შობადობის კონტროლის სივრცე, შუალედური რგოლი ქორწინებამდე სექსის აკრძალვასა და ქორწინებამდე ურთიერთშეღწევად სექსს შორის. წაწლობა და სწორფრობა ქართველ მკვლევართაგან პირველმა ყურადღება წაწლობას და სწორფრობას სერგი მაკალათიამ მიაქცია. 1924 წელს მან გამოიკვლია ეს ორი ადათი ხევსურეთში და ფშავში და მცირე წიგნიც დაწერა ამის შესახებ.[11] მნიშვნელოვანია, რომ მაკალათიამ აღწერა განსხვავება ხევსურულ და ფშაურ წესს შორის: ხევსურული სწორფრობა საიდუმლოებამდე აყვანილი წესია, შეღწევა აკრძალულია. ფშაურ წაწლობაში - შეღწევა შესაძლებელია, თუმცა, დაფეხმძიმება იკრძალება; ფშაურ ტრადიციაში - კაცი მიდის ქალთან, ხევსურეთში - ქალი ვაჟთან; ფშავში წაწლობა ყველგან ნებადართულია, ხევსურეთში - მხოლოდ სპეციალურ ადგილებში; ხევსურეთში სტუმართან სწორფრობა შეიძლება დამთავრდეს შეუღლებით, ფშავში - აკრძალულია; ფშავში მრავალწაწლიანობაა დაშვებული, ხევსურეთში - არა; ფშაველებისთვის წაწლობა არ წარმოადგენს საიდუმლოს და ღიად უყვებიან სტუმარს ამ წესის შესახებ, ხევსურეთში, როგორც ზემოთ დავწერე - საიდუმლოებაა და ამის შესახებ არ საუბრობენ; ორივეგან, ფშავშიც და ხევსურეთშიც, წაწლობა-სწორფრობა მშობლების ჩუმი თანხმობით მიმდინარეობს. როგორც ვხედავთ, წაწლობა-სწორფრობა ახლოსაა ევროპული ბანდლინგის იმ ფორმასთან, რომელსაც შეყვარებულები ეწევიან, ზოგ შემთხვევაში იდენტურიც კია. მეორე მხრივ, საქართველოში და მის გარშემო, წაწლობა-სწორფრობა არ გვხვდება. თუმცა, ევროპასა და ამერიკაში ბანდლინგი მხოლოდ მე-16 საუკუნის მერეა აღწერილი. საქმე ისაა, რომ წაწლობა-სწორფრობის აღწერაც ახალ დროში მოხდა. ჯერ რუსმა ისტორიკოსმა კოვალევსკიმ მოკლედ აღწერა წაწლობის წესი თავის „კანონი და ადათი კავკასიაში“,[12] ხოლო შემდეგ - 1924 წელს მაკალათიამ.[13] საინტერესო ამ ამბავში ისაა, რომ კოვალევსკიმ მხოლოდ წაწლობა აღწერა და არა სწორფრობა. თავის აღწერაში ის ეყრდნობა ხევსურეთში და ფშავში მოგზაურობის საკუთარ გამოცდილებას 1887 წელს და ასევე ვინმე ხუდადოვის ჩანაწერებს. საინტერესოა, რომ ვერც ხუდახოვმა და ვერც კოვალევსკიმ ვერ აღწერა სწორფრობა ხევსურეთში, თუმცა, ორივე აღნიშნავს, რომ ხევსურები ძალიან ერიდებიან ოჯახის საქმეების და წესების შესახებ საუბარს. ამავე დროს აღსანიშნავია, რომ ჩერქეზული ტომების ქცევის აღწერისას, კოვალევსკი აღწერს ქცევას, რომელიც შეიძლება წაწლობის ტიპის იყოს, როდესაც ჩერქეზი კაცების ცოლების მიმართ ტოლერანტულობაზე საუბრობს[14]. სწორფრობა და ბანდლინგი რომ არა მაკალათიას ტექსტი, სწორფრობის შესახებ შეიძლება მე-20 საუკუნის შუა წლებამდე არ გვცოდნოდა. მაშინ, რა გვაიძულებს ვიფიქროთ, რომ წაწლობა/სწორფრობა წინაისტორიული პერიოდიდან მომდინარე წესია, ხოლო ბანდლინგი და მისი მსგავსი ქცევები - გვიანი შუა საუკუნეების ან ადრეული მოდერნული პერიოდის ევროპაში წარმოშობილი? მხოლოდ და მხოლოდ თქმულება, რომ ლაშა-გიორგის ფშავში წაწლობა ასწავლეს? ანდა წარმოდგენა, რომ ფშავ-ხევსურები აუცილებლად რაიმე წინაისტორიული კულტურის მემკვიდრეები არიან? დამეთანხმებით, სუსტი არგუმენტია. მერე მხრივ, წესების იგივეობა, ვფიქრობ, ძლიერი არგუმენტია, ვივარაუდოთ, რომ ეს ქცევები იდენტური წარმოშობისაა. თუკი ეს ასეა, საიდან უნდა გაჩენილიყო საქართველოში ბანდლინგი, ვის და რატომ უნდა შემოეტანა ის, თან ისე, რომ მხოლოდ ფშავ-ხევსურეთში, ანდა, დამატებით, ჩრდილო კავკასიის რამდენიმე მხარეს დამკვიდრებულიყო? თუკი გავითვალისწინებთ, რომ ბანდლინგის რელიგიური ფესვები მე-16 საუკუნეში, სულ მცირე, ორ მქადაგებელს,[15] ბიბლიური რუთის და ბოაზის ქცევიდან მომდინარე მიაჩნდა, ხომ არ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ბანდლინგი ტამპლიერების ქცევის საიდუმლო კოდექსშიც შედიოდა? მით უმეტეს, რომ ტამპლიერები საკუთარ თავს პირველი ებრაელების შთამომავლებს უწოდებდნენ. ხოლო ხევსურების ტამპლიერული წარმოშობის ჰიპოთეზის მიხედვით, ხევსურების და ხევსურეთის სახელი შეიძლება აქედან მომდინარეობდეს (ხევის ურია). ხომ არ იყო ბანდლინგი ის ქცევა, რომელიც ტამპლიერებს საშუალებას აძლევდა, თან ცელიბატი დაეცვათ, თან - სქესობრივი აქტიც ჰქონოდათ პარტნიორის დაფეხმძიმების საშიშროების გარეშე?[16] ფშაველების და, შესაძლებელია, ზოგიერთ ჩერქეზულ თემშიც, წაწლობისას მეტი თავისუფლება, სწორფრობასთან შედარებით, ფშავში სწორფრობის დესაკრალიზებული გავრცელების მიმანიშნებელი შეიძლება იყოს. დამატებით არგუმენტად ისიც გამოგვადგება, რომ ებრაული სიტყვა, ივრიტზე, რომელიც ბანდლინგს აღნიშნავს, არის צרור და იკითხება, როგორც „ცრორ“. არაა გამორიცხული, რომ ტამპლიერების სექსუალური ქცევის ამ პრაქტიკას „ცრორ“ ეწოდებოდა, რაც ადვილად გარდაიქმნება „სწორ“-ად.[17] ვფიქრობ, ეს ვერსია სავსებით შესაძლებელია. თუკი ეს ასეა, მაშინ ბანდლინგის ისტორია ბევრად უფრო ხანგძლივია, ხოლო სწორფრობის და წაწლობის ისტორია ბევრად უფრო ხანმოკლე, ვიდრე თანამედროვე მკვლევრებს მიაჩნიათ. ხევსურების მიერ საკუთარი სექსუალური ქცევის საიდუმლოდ შენახვაც ამას უნდა მიუთითებდეს. სხვათა შორის, ტამპლიერების მიმართ საფრანგეთის სამეფო კარის ერთ-ერთი ბრალდება სექსუალური აღვირახსნილობა იყო. ზემოდთქმულიდან გამომდინარე, დაყრდნობით, შესაძლებელია დავუშვათ, რომ ბანდლინგი ტაძრის რაინდების კოდექსური ქცევაა, რომელმაც ხევსურეთში შეინარჩუნდა ქორწინების ალტერნატივად ყოფნის პრინციპი, ხოლო ფშავში, ისევე, როგორც ევროპასა და ამერიკაში, ქორწინების წინა და თანმდევ წესად იქცა, ისე, რომ ქცევის სტრუქტურა პრინციპულად არ შეცვლილა. ამიტომ, სწორფრობა, შესაძლებელია, ბანდლინგის თავდაპირველ ფორმად განვიხილოთ: სექსუალური ქცევა, რომელიც მოიცავს სქესობრივ აქტს, ოღონდ, შეღწევის გარეშე, შობადობის კონტროლის ძლიერი იარაღიცაა. მნიშვნელოვანია, რომ ერთი და იგივე ქცევა, ხესვურეთსა და ფშავში და ევროპასა და ამერიკაში განიხილება, როგორც ქორწილის ალტერნატივა და ქორწილის წინაპირობა. ტრადიციის დესაკრალიზაციას შეეძლო ასეთი გადანაცვლება გამოეწვია. სათაურის განმარტება და ბოლოს, ამ ტექსტის სათაურის განმარტება: ისევე, როგორც ახალ ინგლისში, ხევსურეთშიც სწორფრობა, ბანდლინგი, შესულია ჩრდილოეთ და ცენტრლური ევროპიდან. სწორედ ესაა საერთო ფშაველებს, ხევსურებს და ახალი ინგლისის ახალმოსახლეებს შორის. ვფიქრობ, ეს ახსნა, რომელიც შემოგთავაზეთ, ყველაზე უფრო ეკონომიურია - არა მარტო არ მოითხოვს ბევრი დამატებითი პარამეტრების შემოტანას, არამედ, ამავე დროს ხსნის თუნდაც იმას, რატომ არ გვხვდება სწორფრობა საქართველოს სხვა კუთხეებში და ასე რატომ ჰგავს გეოგრაფიულად საკმაოდ დაშორებულ ტერიტორიებზე დასახლებული ხალხის სექსუალური ქცევის წესი ერთმანეთს. შენიშვნები: [1] ქართულენოვან ლიტერატურაში გვხვდება „სწორფერობა“ და „სწორფრობა“. სერგი მაკალათიას მიხედვით (სერგი მაკალათია, ფშავური წაწლობა და ხევსურული სწორფრობა, თბილისი, 1925), რომელმაც ქართელებს შორის პირველმა დაწერა ამ ინსტიტუტის შესახებ, მე „სწორფრობა“ ავირჩიე. [2] გიგი თევზაძე, სხვა ისტორია, ტაძრის რაინდების უკანასკნელი საცხოვრებელი, თბილისი, სულაკაურის გამომცემლობა, 2018. გვ. 70-83. [3] ნათელა ბალიაური, სწორფრობა ხევსურეთში, თბილისი, თსუ გამომცემლობა, 1991. [4] Charachidzé, Georges, Le système religieux de la Géorgie païenne: analyse structurale d’une civilisation, Paris, Maspero, 1968. თუიტი, ქევინ, „წაწლობის ეტიმოლოგიისა და უძველესი საზოგადოებრივი მნიშვნელობისთვის“, "ამირანი", N1, თბილისი, 1999. [5] Henry Reed Stiles, BUNDLING; Its Origin, Progress and Decline In America. Albany, 1871. [6] https://www.encyclopedia.com/social-sciences-and-law/anthropology-and-archaeology/customs-and-artifacts/bundling. [7] https://www.atlasobscura.com/articles/the-awkward-17thcentury-dating-practice-that-saw-teens-get-bundled-into-bags. [8] Lawrence Stone, road to Divorce. England 1530-1987. Oxford, 1990. [9] https://en.wikipedia.org/wiki/Bundling_(tradition) [10] Yochi Fischer-Yinon, The Original Bundlers: Boaz and Ruth, and Seventeenth-Century English Courtship Practices. In: Journal of Social History, Vol. 35, No. 3 (Spring, 2002), pp. 683-705 (23 pages), Oxford University Press. [11] სერგი მაკალათია, ფშავური წაწლობა და ხევსურული სწორფრობა, თბილისი, 1925. [12] Ковалевский М. Закон и обычай на Кавказе. Том 1. 1889. [13] რაც შეეხება „წაწლობის“ ეტიმოლოგიას: მაკალათიას, ვფიქრობ, მართებულად გამოჰყავს სიტყვა „წაწლობა“ „წაწოლიდან“. წაწოლა-წამოწოლა. აღსანიშნავია, რომ ინგლისურ ენაშიც bundle-ს იგივე მნიშვნელობინ იყენებენ - წამოწოლა - ტანსაცმლით დაწოლა/რაიმეს გადაფარება. [14] არანაკლებ საინტერესოა ერისტოვის (Эристов. О тушето-пшаво-хевсурском округе) და რადეს (Густав Радде, Хевсурия и хевсуры, Описание путешествия, совершённого летом 1876 года // Зап. Кавк. отд. Рус. геогр. об-ва, Тифлис, 1880. Вып. 2. С. 1—344) ცნობები ხევსურეთზე: ორივე აღნიშნავს ხევსურების სექსუალური ცხოვრების განსაკუთრებულობას, ის, რომ ცოლ-ქმარი საიდუმლოდ ხვდება ერთმანეთს, რომ შობადობის კონტროლი მაღალია - რომ არ არის მიღებული ორ-სამ ბავშვზე მეტის ყოლა და ა.შ. მაგრამ არცერთი არ ახსენებს სწორფრობის წესს: როგორც ჩანს, ისევე, როგორც კოვალევსკისთვის და ხუდადოვისთვის, მათთვისაც საიდუმლოდ დარჩა ხევსურების სწორფრობის წესი. ამ მხრივ, სერგი მაკალათიას ეთნოგრაფიული გმირობა აღნიშვნის ღირსია. [15] Yochi Fischer-Yinon, The Original Bundlers: Boaz and Ruth, and Seventeenth-Century English Courtship Practices. In: Journal of Social History, Vol. 35, No. 3 (Spring, 2002), pp. 683-705 (23 pages), Oxford University Press. [16] ზემოდ ციტიტრებულ ერისტოვის და რადეს ტექსტებში ხევსურების სქესობრივი ქცევის თავისებურებებიც (ბავშვების რაოდენობის კონტროლი, ცოლ-ქმრის საიდუმლო შეხვედრები) ასევე შეიძლება აიხნას, როგორც ბერების საზოგადოებიდან მიღებული ქცევის წესები (მაგ. ცოლ-ქმრის საიდუმლოდ შეხვედრის წესი). [17] გუსტავ რადე, ზემოთ ციტირებულ ნაშრომში წერს თქმულების შესახებ, რომლის მიხედვითაც, ხევსურული სოფელი ბისო ებრაელის დაარსებულია თამარის დროს (გვ. 59). ხევსურების თამარისშემდგომ წარმოშობაზე აღარაფერს დავწერ. შესაძლებელია, რადეს მიერ ციტირებული თქმულება ტამპლიერების ძველ, პირველ ებრაელობაზე პრეტენზიას ემყარება. მით უმეტეს, თუ ტამპლიერები ებრაულ სიტყვებს იყენებდნენ.