იურგენ ჰაბერმასი კორონავირუსზე: „ამდენი ცოდნა ჩვენი არცოდნის შესახებ აქამდე არასდროს გვქონია“

[Moor]

გამოქვეყნდა გაზეთში „ფრანკფურტერ რუნდშაუ“

8.04.2020

ესაუბრა მარკუს შვერინგი

გერმანულიდან თარგმნა თამარ ცოფურაშვილმა

ფილოსოფოსი იურგენ ჰაბერმასი – იმის შესახებ, როგორ ვართ იძულებულნი  ვიმოქმედოთ და ვიცხოვროთ დაუცველობის პირობებში, და როგორ გაიკეთა ადრეულ ასაკში ნიცშეს პროზის ხიბლის საწინააღმდეგო აცრა.

• ინტერვიუში იურგენ ჰაბერმასი გამოთქვამს მოსაზრებას კორონას კრიზისთან დაკავშირებით.
• ის ითვლება თანამედროვეობის უმნიშვნელოვანეს ფილოსოფოსად.
• მისი თვალსაზრისით, კორონას პანდემიის საზოგადოებრივი შედეგები ჯერ კიდევ განუჭვრეტელია.

იურგენ ჰაბერმასი დაიბადა 1929 წლის 18 ივნისს დიუსელდორფში, გაიზარდა გუმერსბახში, ასწავლიდა ფანკფურტის უნივერსიტეტში, დღეს კი ცხოვრობს შტარნბერგში. მარქსისტული კრიტიკული თეორიის  მისმა დისკურსთეორიულმა განვრცობამ, რომელიც დემოკრატიული სამართლებრივი სახელმწიფოს ამბიციური დაფუძნების შენაკადია, მთელი ეპოქა შექმნა.

პროფესორო ჰაბერმას, პირადად თქვენ როგორ ცხოვრობთ კორონას კრიზისში, როგორია კორონას კრიზისის თქვენეული გამოცდილება?

მე შემიძლია მხოლოდ ის ვთქვა, რაც ამ დღეებში თავში მიტრიალებს. ჩვენი კომპლექსური საზოგადოება ხომ მუდმივად დგება დიდი დაუცველობის წინაშე. თუმცა ეს უკანასკნელნი ლოკალურად და არაერთდროულად წარმოჩნდებიან ხოლმე და ამიტომ ისინი მეტ-ნაკლებად შეუმჩნევლად მუშავდება შესაბამისი სპეციალისტების მიერ საზოგადოების ამა თუ იმ ქვესისტემაში. ამის საპირისპიროდ ამჟამინდელი ექსისტენციალური დაუცველობა გლობალურია და სინქრონული, კერძოდ კი თავად მედიალურად დაკავშირებული ინდივიდების თავებშია.

იურგენ ჰაბერმასი კორონავირუსზე: მისი საზოგადოებრივი შედეგები განუჭვრეტელია.

თითოეულ ინდივიდს მიეწოდება ინფორმაცია რისკის შესახებ, რადგან პანდემიის დამარცხებისთვის ცალკეული პერსონის თვითიზოლირება უმნიშვნელოვანესია სამედიცინო სისტემის გადატვირთვის პირობებში. ამასთან დაუცველობა ეხება არა მხოლოდ ეპიდემიური საფრთხეების გადალახვას, არამედ სრულიად განუჭვრეტელ ეკონომიკურ და სოციალურ შედეგებს. ამ ნაწილში არ არსებობს ექსპერტი, რომელიც ამ შედეგებს, განსხვავებით ვირუსისგან, დანამდვილებით შეაფასებდა. ეკონომიკისა და სოციალური მეცნიერებების ექსპერტებმა გაბედული პროგნოზებისაგან თავი უნდა შეიკავონ. მხოლოდ ერთი რამის თქმაა შესაძლებელი: ამდენი ცოდნა ჩვენი არცოდნისა და  იმ იძულების შესახებ, ვიცხოვროთ და ვიმოქმედოთ დაუცველობაში, აქამდე არასდროს გვქონია.

თქვენი ახალი წიგნი „ასევე ერთი ფილოსოფიის ისტორია“ უკვე მესამედ გამოიცემა. ამასთან თქვენი თემა – რწმენისა და ცოდნის მიმართება დასავლურ ტრადიციაში – ყველაფერია, სიმარტივის გარდა. გქონდათ ასეთი წარმატების მოლოდინი?

როცა ასეთ წიგნს წერ, ამაზე არ ფიქრობ. მხოლოდ იმის შიში გაქვს, რომ შეცდომა არ დაუშვა – ყოველი თავის დაწერისას ფიქრობ შესაძლო წინააღმდეგობაზე იმ ექსპერტებთან, რომლებმაც საკითხის დეტალები უკეთ იციან.

მე თავად თვალში მომხვდა დიდაქტიკური მიდგომა – განმეორებები, რეტროსპექტიული განხილვები, დისტანციის განმაპირობებელი შეჯამებები მთლიანი ტექსტის სტრუქტურას ქმნის და ზრუნავს, რომ მკითხველმა ერთგვარად სული მოითქვას. როგორც ჩანს, თქვენ გსურთ, რომ დაინტერესებულ არასპეციალისტებს ტექსტის გაგება გაუადვილოთ.

აქამდე ჩემი წიგნების მკითხველები ძირითადად აკადემიური წრეებიდან იყვნენ, კოლეგები და სხვადასხვა დისციპლინის სტუდენტები, ასევე უპირველეს ყოვლისა, სწავლულები, რომელთაგან ზოგი ეთიკას და სოციალურ მეცნიერებებს ასწავლის. მაგრამ ამჯერად წიგნის გამოცემიდან პირველივე თვეების მანძილზე მიღებული წერილების ექომ სრულიად სხვანაირ მკითხველთა პუბლიკას შემახვედრა – რა თქმა უნდა, ისეთებს, რომლებიც დაინტერესებულნი არიან რწმენისა და ცოდნის საკითხებით, მაგრამ ასევე ზოგადად მოფიქრალი და რჩევის მაძიებელი ადამიანები არიან, მათ შორის ექიმები, მენეჯერები, ადვოკატები და ა.შ. როგორც ჩანს, ისინი ფილოსოფიისგან საკუთარი თავის გაგებინებაზე მიმართულ უფრო მეტ სამუშაოს ელიან. ეს მე მომწონს, რადგან გარკვეული ზესპეციალიზება (როგორც სპეციალიზების გადალახვა – თ.ც.), რომელიც ფილოსოფოსის ხედვას და დარგს როგორც ასეთს, განსაკუთრებულად აზარალებს, ჩემი ერთ-ერთი მოტივი იყო ამ წამოწყებისას.

იურგენ ჰაბერმასი: რა შეგვიძლია ვისწავლოთ რწმენისა და  ცოდნის შესახებ დისკურსიდან

თქვენი ნაშრომის ჰერდერზე დაყვანად სათაურში მე უხერხულობას მიქმნის „ასევე“.

სათაურში „ასევე“ მკითხველის ყურადღებას იმაზე ამახვილებს, რომ ეს მხოლოდ ერთი, თუნდაც ახალი ინტერპრეტაციაა ფილოსოფიის ისტორიისა, სხვა შესაძლო ინტერპრეტაციათა შორის. ეს მოკრძალებულობის გამომხატველი ჟესტი აფრთხილებს მკითხველს, არ იფიქროს, რომ ხელთ აქვს ფილოსოფიის ამომწურავი ან სრულიად განსაზღვრული ისტორია. თავად მე მივსდევ ინტერპრეტაციის იმ ხაზს, რომლის მიხედვითაც ფილოსოფიის ისტორია პოსტმეტაფიზიკური აზროვნების განსაზღვრული გაგების პერსპექტივიდან უნდა გავიგოთ, როგორც სწავლის პროცესი. ვერცერთი ავტორი ვერ აუვლის გვერდს განსაზღვრულ პერსპექტივას. და ამაში, ბუნებრივია, ისევ და ისევ აირეკლება მისი თეორიული შეხედულებები. მაგრამ ეს არის მხოლოდ ფალიბილისტური[1] ცნობიერების გამოხატულება და არანაირად არ უნდა მოახდინოს ჩემი გამონათქვამების ჭეშმარიტებაზე პრეტენზიის რელატივირება.

სათაურში „ასევე“ ახლოსაა იმ საკითხთან, თუ  რა  მიმართებაშია ერთმანეთთან ფილოსოფიის ისტორია და რწმენისა და ცოდნის თემატიკა. ჩემი შთაბეჭდილებით, ეს მიმართება არაა სრულიად თავისუფალი წინააღმდეგობისაგან.

მე როგორც ფილოსოფოსს ამ საკითხში ის მაინტერესებს, რაც ჩვენ რწმენისა და ცოდნის შესახებ დისკურსიდან შეგვიძლია ვისწავლოთ. ამიტომ კანტსა და ჰეგელს შორის წამოჭრილი პრობლემა მორალურობისა და ზნეობრიობის მიმართების შესახებ, აქ სწორედ რომ ფართო სივრცეს იჭერს; რადგან ამ პრობლემამ ქრისტიანული მოყვასის სიყვარულის ეთიკის უნივერსალური არსის სეკულარიზებული და რადიკალიზებული ათვისება მოგვცა. ჩემი თემაა რელიგიური გადმოცემის მთავარი შინაარსის ცნებობრივი გადათარგმნის პროცესი. ამრიგად ამ შემთხვევაში პოსტმეტაფიზიკური ათვისება იდეისა, რომ ყველა მორწმუნე უნივერსალურ და და-ძმურ ერთობას ქმნის, ხოლო თითოეული წევრი კი მისი შეუნაცვლებელი და განუმეორებელი ინდივიდუალობის გათვალისწინებით, შესაბამის დამოკიდებულებას იმსახურებს, თითოეული ადამიანის ეს თანასწორუფლებიანობა არ არის ტრივიალური თემა, როგორც ჩვენ ამას დღეს კორონას კრიზისის დროსაც ვხედავთ.

 იურგენ ჰაბერმასი კორონას კრიზისზე: სახელმწიფოებს აქვთ განსხვავებული მიდგომები

მაგრამ რამდენად?

აქამდე განვითარებული კრიზისისას შეგვეძლო და შეგვიძლია რიგ ქვეყნებში დავაკვირდეთ პოლიტიკოსებს, რომლებიც ყოყმანობენ, თავისი სტრატეგია იმ საფუძველდებულებაზე მიმართონ, რომ სახელმწიფოს ძალისხმევას, გადაარჩინოს ყოველი ცალკეული ადამიანის სიცოცხლე, აბსოლუტური უპირატესობა ჰქონდეს არასასურველი ეკონომიკური ხარჯების უტილიტარისტულ გაანგარიშებასთან მიმართებით, რაც შეიძლება ამ მიზანმა შედეგად მოიტანოს. როდესაც სახელმწიფო ეპიდემიას თავისუფალ დინებაზე უშვებს, რათა მთელმა მოსახლეობამ საჭირო იმუნიტეტი სწრაფად გამოიმუშაოს, ის შედეგად იღებს გარდაუვალ რისკს – ჯანდაცვის სისტემის პროგნოზირებადი გადატვირთვისა და ამით გარდაცვლილთა  შედარებით მაღალ მაჩვენებელს. ჩემი „ისტორია“ ნათელს ჰფენს ასეთ კრიზისებთან გამკლავების აქტუალური სტრატეგიების მორალფილოსოფიურ საფუძვლებს.

დასავლური ფილოსოფიის განვითარების ძაფი თქვენს ნაშრომში, მიუხედავად ყველა იმ წყვეტისა და განახლებებისა, რასაც ადგილი ჰქონია, მაინც შედარებით თანმიმდევრული ჩანს. ეს თანმიმდევრულობა დანაკლისითაც ხომ არ არის განპირობებული?

ფილოსოფიის კონვენციური ისტორია დამაბნეველი „ასევე“-ს გარეშე სრულყოფილებას ესწრაფვის, რომელიც, როგორც ვთქვით, ცალკეულ ავტორს საერთოდ არ ხელეწიფება. თუმცაღა პრეტენზია, გამოიძიო „სწავლის პროცესი“ ისე, თითქოს საქმე ეხებოდეს მეცნიერებების ისტორიას, სრულიად უჩვეულო პერსპექტივაა. ეს, ერთი მხრივ, ეჯახება პლატონისტურ რწმენას, რომ ყველა დიდი ფილოსოფოსი განსხვავებულად ისევ და ისევ ერთსა და იმავეს ფიქრობს,  მეორე მხრივ კი, დღეისათვის გაბატონებულ, ისტორიულად გამომუშავებულ სკეპსისს პროგრესის ყველანაირი ცნებისადმი. ჩემთვისაც უცხოა ისტორიის ფილოსოფიური პროგრესის იდეა. როდესაც მსჯელობის წარმმართველად არჩეულია „სწავლა“, ანუ უწყვეტობის მომცემი პრობლემის გადაჭრები, ეს არ ნიშნავს, რომ ფილოსოფიის ისტორიას ტელეოლოგიას მივაწერთ. არ არსებობს ტელოსი, რომელიც შეიძლებოდა „არსაიდან მზერით“ შეგვეცნო; არსებობს მხოლოდ ისეთი, რომელიც „ჩვენს“ მზერას მეტ-ნაკლებად დამაჯერებელი მიზეზების ჯაჭვისკენ მიმართავს, საიდანაც წინმსწრები, შემდეგ კი ისტორიულად კვლავ და კვლავ გამოწვეული გარკვეული სახის პრობლემების გადაწყვეტა მომდინარეობს.

იურგენ ჰაბერმასი: ძველ ფილოსოფოსებს კვლავაც აქვთ ჩვენთვის სათქმელი

მაგრამ თქვენი წიგნი იმ საკითხს ხომ არ უკავშირდება, არსებობს თუ არა ფილოსოფიურ აზროვნებაში „პროგრესი“. უხეშად რომ ვიკითხოთ: კანტი არისტოტელეზე „უკეთესია“?

რა თქმა უნდა, არა – ისევე მცირედ, როგორც აინშტაინი იყო ნიუტონზე „უკეთესი“. მე არ მსურს ფილოსოფიურ და მეცნიერულ აზროვნებას შორის თვალშისაცემი განსხვავებების წაშლა და არ მსურს ამავე მნიშვნელობით „პროგრესების“ შესახებ საუბარი. ორივე შემთხვევაში თეორიული დებულებები და პარადიგმები განსხვავებული სახით „ძველდება“.  მაგრამ ხსენებული ავტორები, რომლებმაც მათი ეპოქის აქტუალური საკითხები იმ დროისთვის არსებული ინფორმაციისა და არგუმენტების საფუძველზე გადაჭრეს, პიონერებად იქცნენ.” მათ ისეთი მოსაზრებები წამოაყენეს, რომლებიც დღემდე მნიშვნელობს და იქცნენ კლასიკოს მოაზროვნეებად. ამ შემთხვევაში „კლასიკოსი“ ნიშნავს, რომ მათ ჯერ კიდევ აქვთ ჩვენთვის სათქმელი. თანამედროვე მეცნიერების თეორია ჯერ კიდევ არის დაკავშირებული არისტოტელეს მეორე ანალიტიკაში გამოთქმულ მოსაზრებებთან, ხოლო თანამედროვე ეთიკა – კანტის ავტონომიისა და სამართლიანობის ცნებებთან, თუნდაც შეცვლილი თეორიული ენის ფარგლებში.

მე გამჩნევთ ქრისტიანული შუა საუკუნეების ფილოსოფიური ნააზრევისადმი ძლიერ სიმპათიას, რასაც აქამდე ვერც კი ვივარაუდებდით. ხომ არ არის ეს სიმპათია თქვენთვისაც მოულოდნელი სწავლის პროცესის შედეგი?

ვიდრე ემერიტუსი გავხდებოდი, რაც დიდი ხნის წინ მოხდა, ჩემი ბოლო ლექციების კურსი თომა აქვინელზე იყო. მაშინ მე უკვე აღფრთოვანებული ვიყავი ამ შესანიშნავი სისტემის კონსტრუქტიული ძალითა და შინაგანი მდგრადობით. ახლა დუნს სკოტისა და უილიამ ოკამის კითხვა ჩემთვის ასეთივე შთამბეჭდავი აღმოჩნდა. დიახ, ეს არის შემდგომი სწავლის პროცესი, რომლითაც მე, თუკი სწორად ვაკვირდები, მხოლოდ  ვუერთდები  შუა საუკუნეების მოდერნთან ახლო დაკავშირებისა და ხელახალი შეფასების უკვე დიდი ხნის წინ არსებულ კვლევით ტენდენციას.

თუმცაღა, შეკითხვაზე – თქვენს გადმოცემაში ფილოსოფიის ისტორიიდან რომელი ფიგურაა თავად თქვენთვისვე იდენტიფიკაციის პოტენციალის მქონე? – მე ვუპასუხებდი: სპინოზა. სპინოზაზე თავში არის მონაკვეთები, რომლებზეც მე სპონტანურად ვიტყოდი: აი, ჰაბერმასი თავის თავს აღწერს.

ეს ჩემთვის მოულოდნელია. მაგრამ ინტერპეტატორს შეუძლია ავტორი უფრო უკეთ გაიგოს, ვიდრე თავად ავტორმა. სპინოზას კითხვისას მე ახლაღა მივხვდი ერთ რამეს. მარანოსის – დევნილი, ესპანელი მეფის იძულებით გარეგნულად კათოლიკურ რწმენაზე მოქცეული ესპანელი ებრაელის – ისტორიით მივხვდი, 20-ე საუკუნის ამდენი გერმანელი ებრაელი ინტელექტუალის ბიურგერულ ოჯახებში სპინოზა რატომ იყო უფრო მეტად დაფასებული, ვიდრე კანტი. ლეო შტრაუსი თავისი სპინოზაზე დაწერილი წიგნის ინგლისური თარგმანის შესავალში ამაზე მოგვითხრობს: სპინოზა არ ყოფილა განმდგარი და ხისტი ათეისტი, როცა მას თავის ეპოქაში დევნიდნენ, არამედ ის იყო გულწრფელი განმანათლებელი, რომელიც თავისი რელიგიური წარმომავლობის არსს, ვიდრე ამის მიზეზი აქვს, კი არ უარყოფს, არამედ ჰეგელისეული საზრისით „მოხსნის“. ამის გამო მისადმი მართლაც მაქვს სიმპათიები. თუკი გავლენის ისტორიის თვალსაზრისით განვიხილავთ, სპინოზას ნააზრევში, უპირველეს ყოვლისა, ახალგაზრდა შელინგის ნატურფილოსოფიის გზით გერმანული იდეალიზმის დიდი სპეკულატიური მოძრაობის საწყისებშიცაა შერწყმული.

იურგენ ჰაბერმასი: დასავლურ სამყაროში ეკლესიები კარგავენ კავშირს

თქვენ გამოტოვეთ მაინცდამაინც ნიცშე, რომელიც სწორედ „ღმერთი მოკვდას“ თეოლოგიის კონტექსტში შესანიშნავად მიესადაგებოდა „რწმენისა და ცოდნის“ მთავარ საკითხს. რატომ?

ლიტერატურისკენ მიდრეკილ ყველა ზრდასრულ ადამიანს მისეული ნიცშეს ხმამაღლა დეკლარირება უკვე ერთხელ მაინც მოუხდენია, მათ შორის ვარ მეც. მაგრამ ნიცშე, რომელიც ნაციონალ-სოციალიზმის დროს მისი სოციალ-დარვინისტულად ინტერპრეტირებული „ძალაუფლების ნებით“ სახელმწიფო ფილოსოფოსად იყო ხოტბაშესხმული, ომის შემდეგ ჯერ კიდევ ზედმეტად ახლობელი იყო. ამ პოლიტიკური მიზეზით მე ამ პროზის მუდმივი ხიბლის საწინააღმდეგო აცრა გავიკეთე. მას შემდეგაც კი, რაც მე მის დახვეწილ  მხარეს ფრანგული პერსპექტივიდან უკეთ გავეცანი, ამ ავტორისადმი დისტანციას ვინარჩუნებდი – მისი შემეცნების ანთროპოლოგიური მოსაზრებების ჩათვლით. საგნობრივი არგუმენტებითაც კი არაა ჩემთვის დამაჯერებელი „ქრისტიანობის გენეალოგია“, თუნდაც როგორც აზრობრივი იმპულსი – მასში  ნიცშე ააშკარავებს მისი განსახილველი საგნისადმი ზედმეტად არათავისუფალ დამოკიდებულებას. მე სახელდობრ მაინტერესებს მხოლოდ გარკვეული ასპექტი ნიცშეს გავლენისა, რომელიც ჩემი პროექტის დროით ჩარჩოებში ვერ ჩაჯდა – კერძოდ კი, ზოგიერთი ფილოსოფოსის ფატალური მიდრეკილება, დათრგუნული რელიგიური გამოცდილებების სუბლიმირება გარკვეულწილად მოახდინონ ესთეტიკურში.

თქვენ ხშირად იყენებთ ფორმულას „მასების ათეიზმი“ თანამედროვე დასავლურ საზოგადოებაში. ეს დამაკნინებლად ჟღერს და შეიძლებოდა თქვენი ძირითადი მიდრეკილების დასტური ყოფილიყო, დაუპირისპირდეთ დროის სულისკვეთებას – ანუ ყოფილიყავით ცალსახად „მიწიერი“, როცა ეს ჯერ კიდევ არ იყო ასე ძლიერ პოპულარული, ხოლო ახლა ასევე გადაჭრით გააკრიტიკოთ ის, რომ „მიწიერი“ გაუაზრებელი მეინსტრიმი ხდება.

არასწორად გამიგეთ. სოციოლოგიური ცნებით „მასების ათეიზმი“ მე მსურს მხოლოდ პირველ თავში განხილულ ეკლესიების შესუსტებული დამაკავშირებელი ძალის რაოდენობრივ ასპექტზე მივუთითო, რასაც ჩვენ დღეს, უპირველეს ყოვლისა, დასავლეთ და ცენტრალური ევროპის საზოგადოებებში ვაკვირდებით. თქვენ კი წამოსწევთ თვალსაზრისს, რომელსაც თავად მე სიტყვა „სეკულარულის“ კრიტიკული გამოყენებით აღვნიშნავდი.

[1] ფალიბილისტური, ფალიბილიზმი – შემეცნების თეორიული პოზიცია, რომლის მიხედვითაც შეუძლებელია არსებობდეს აბსოლუტური უეჭველობა და შეცდომას ვერასდროს გამოვრიცხავთ  (მთარგმნ. შენიშვნა).