ილია გაგულაშვილის ,,ქართული ფოლკლორის მითოსური სახეები და ძირითადი მოტივები’’

[Guest Merlin]

ჩვენს წინაშეა 1990 წელს გამომცემლობა ,,მეცნიერების’’ მიერ გამოშვებული წიგნი ,,ქართული ფოლკლორის მითოსური სახეები და ძირითადი მოტივები’’, რომლის ავტორიც, ილია გაგულაშვილი ხალხური სიტყვიერების შესახებ დაწერილი სხვა ნაშროების ავტორიცაა. მკვლევარი თუ უბრალოდ მაძიებელი ადამიანი, რომელიც დაინტერესებულია ფოლკლორისა და მითოსის ურთიერთმიმართებით, ამ გამოცემაში უმდიდრეს ინფორმაციას ნახავს. გამოკვლევა რამდენიმე საინტერესო წერილისგან შედგება და ემყარება უხვ სამეცნიერო წყაროს (კომენტარები სამასზე მეტ შენიშვნას მოიცავს), რომელთა თვალის გადავლებაც ცხადყოფს ი. გაგულაშვილის ცოდნის დიაპაზონს. ეს წიგნი არ არის მასალათა კომბინაცია, იგი უპირველეს ყოვლისა ავტორის დაკვირვებათა არეალია. პატივცემული მკვლევარი ფრთხილად მსჯელობს არაერთ სადავო საკითხზე, რომელთა ირგვლივ სჯა-ბაასი დღესაც მიმდინარეობს.

    რა არის ზღაპრის დასაწყისი? იქნებ გამოთქმა ,,იყო და არა იყო რა’’ თავის თავში აირეკლავს მითის უძველეს ფენას? ცნობილია რომ ზღაპრის ფენომენს ჩვენში იკვლევდნენ ე. ვირსალაძე, ალ. ღლონტი, ქს. სიხარულიძე, თ. ქურდოვანიძე, მ. ჩიქოვანი და სხვა ცნობილი ფოლკლორისტები. ი. გაგულაშვილმა ხსენეულ გამოკვლევაში გაითვალისწინა ქართველ მეცნიერთა კვლევები და საინტერესო მოსაზრება გამოთქვა. მისი თქმით, ,,ზღაპარი მითოსის ბაზაზე შეიქმნა და როგორც პოეტური აზროვნების დაწინაურებული სახე, თავის თავში გარდაქმნილი და სახეშეცვლილი ფორმით აუცილებლად ინახავს ძველს’’ (გვ. 7). ეს დაკვირვება განსაკუთრებით მენიშნა, რადგან მეც შევეხე ჩემს სახელმძღვანელოში (,,რელიგიების ისტორია’’). მითი, უპირველესად რელიგიის საფუძველია. ელინურ რელიგიას აინტერესებდა პასუხი, როგორ შეიქმნა კოსმოსი? და პასუხად ჰქონდა მითი გეასა და ურანოსის შესახებ. ან ეგვიპტელებს აინტერესებდათ როგორია მიცვალებულის მდგომარეობა სიკვდილის შემდეგ? და მითი ისიდასა და ოსირისის შესახებ რელიგიისგან გამოიყენებოდა, როგორც განმარტება, პასუხი ზემოხსენებულ შეკითხვაზე. მითისგან განსხვავებით კი ზღაპარი არ არის მსოფლმხედველობრივი ბერკეტი რელიგიისთვის. ის თამამი, თავისუფალი ნარატივია და არა მხოლოდ გლობალურ თემატიკაზე (მაგალითად სიკვდილის არსზე), არამედ უბრალო ადამიანებზე, ცხოვრებაზე.

    ი. გაგულაშვილის გამოკვლევის კითხვისას გვახსენდება ვ. პროპის ეპოქალური ნაშრომი ,,ზღაპრის მორფოლოგია’’. პროპის მსგავსად, ქართველი მეცნიერიც არკვევს ზღაპრის შინაარსში დაფარულ სიმბოლიკას, გმირის ინიციაციურ გზას (ამაზე ერთ დროს ზ. გამსახურდიაც მიანიშნებდა). ცალკე ქვეთავები ეთმობა ქალისა და ზღაპრის მთავარი გმირის შეხვედრას თხრობის დასაწყისში (გვ. 9), გმირის მხრიდან საიდუმლოს იძულების გზით გაგებას (გვ. 21), გზაჯვარედინის მეტაფორულობას (გვ. 26). ი. გაგულაშვილის მოსაზრებით, ,,გზაჯვარედინი და იქ დადებული ქვა ერთგვარი საზღვარია რეალურსა და მითურ სამყაროს შორის. იგი სამი გზის (მეოთხე გზა ზღაპრის გმირთა სახლისაკენ სავალი გზაა. ეს მომენტი კარგად არის ასახული ზღაპარშიც), სამი სამყაროს შესაყარია, ამდენად, მითური და რეალური მსოფლიოს შეხების ალაგია, ანუ სამყაროს ცენტრია’’ (გვ. 27).

    ამ საინტერესო წიგნში დიდი ადგილი ეთმობა ამირანთან დაკავშირებულ პრობლემატიკას. რატომ გვაქვს ამირანის განსხვავებული ვერსია ყველა კუთხეში, და რომელია ყველაზე ძველი, რომელმაც გმირის თავგადასავლის არქაული ფენა შემოინახა? ამირანის ამბები თქმულებებია თუ მითოსის ნაწილი? ცნობილია, რომ ,,ქართული ეპოსის ,,ამირანის’’ მიხედვით, კლდეში მცხოვრები ოქროსთმიანი ღვთაება დალისა და მონადირის შეერთების შედეგად დაიბადა ამირანი. დალი მშობიარობას გადაჰყვება. სიკვდილის წინ იგი მონადირეს უბარებს, რომ ამირანი აკვანში ჩასვას, მდინარის პირას დადოს და მას იქ აღმოუჩნდება გამზრდელიო. მონადირე უსიტყვოდ ასრულებს დალის დანაბარებს. წყლის პირზე ამირანს იამანი იპოვის და შინ წაიყვანს’’ (გვ. 31). თუმცა ეპოსის განსხვავებული ვერსიები იამანს დალის ძმად წარმოაჩენენ. იქნებ აქ აისახა მატრიარქალური წყობის ტრადიცია, რომლის თანახმად ბავშვს დედის ძმა, ბიძა ზრდიდა (გვ. 32); აქედან გამომდინარე, იამანიც დალის მსგავსად ღვთაებად გვევლინება. ,,ძველი მითოსის თანახმად, ადრეული ღვთაებები ადამიანთაგან როდი იყვნენ მკაცრად გამიჯნულნი… ადამიანები ღვთაებათა ნათესავებად რაცხავდნენ თავს’’ (გვ. 32).

    ი. გაგულაშვილი ცალ-ცალკე განიხილავს მიჯაჭვული გმირის ირგვლივ შემდეგ საკითხებს: 1. გმირის პალოზე მიჯაჭვა (გვ. 46); 2. ძაღლი //ყურშა//, როგორც ამირანის დამხმარე ოთხფეხა არსება (გვ. 52); 3. ღვთაებრივი ბაღი (გვ. 75); 4. ღვთაებრივი პური (გვ. 97); 5. უროს გრდემლზე დარტყმა (გვ. 107); 6. ჯაჭვის გაწყვეტა (გვ. 112); 7. გამოქვაბულის პირის გაღების დრო (გვ. 115); 8. ვინ აძლევს საზრდოს ამირანს? (გვ. 118); 9. რატომ ექადება ამირანი ამოწყვეტით ქალებს? (გვ. 119); 10. მიჯაჭვული გმირის დამხსნელი (გვ. 124).

    თითოეული საკითხის განხილვისას მკვლევარი არაერთ საინტერესო დაკვირვებას გვთავაზობს. აგრეთვე ავლებს პარალელებს უძველეს მითოლოგიურ გადმოცემებთან, ბიბლიურ სიუჟეტებთან, მცირე აზიაში გავრცელებულ კულტებთან. ასე მაგალითად, ღვთაებრივი ბაღის შესახებ ი. გაგულაშვილი შემდეგ მოსაზრებას გამოთქვამს: ,,ჩემი აზრით, ქართული სამოთხე ადგილობრივი წარმონაქმნია და ედემზე არსებული ძველქართული შეხედულებების სხვა ხალხთა ანალოგიურ შეხედულებებთან მსგავსება-სიახლოვე უნდა აიხსნას არა ქართული მასალის ნაირსახეობით, არამედ იმით, რომ ასეთ შეხედულებათა წარმოქმნას მსგავსი ეკონომიური, მეურნეობის ფორმები, სოციალური და სულიერი წინამძღვრები კვებავდა’’ (გვ. 76). მკვლევარმა ფართოდ განიხილა ღვთაებრივი ბაღის დანიშნულება თუ საკრალური ხასიათი არაერთი ზღაპრის (,,კოჭლი მონადირის შვილი’’, ,,დევებით სავსე ქუდი’’, ,,ხელმწიფის ზღაპარი’’) ფონზე. ბუნებრივია მსგავსი ხასიათის ნაშრომი გვერდს ვერ აუვლიდა არგონავტების მითსა და ოქროს ვერძის შესახებ გადმოცემებს (გვ. 85). დაწვრილებითაა განხილული აღმოსავლეთის საკითხი, რატომ მდებარეობდა ედემი აღმოსავლეთით? (წიგნის ამ ადგილმა გამახსენა ბორხესის სახელგანთქმული ,,შვიდი საღამო’’, სადაც დაწვრილებითაა განმარტებული აღმოსავლეთის ეტიმოლოგია სხვადასხვა ენებში). ი. გაგულაშვილი აღნიშნავს, რომ ,,ღვთაებრივი ბაღის მოტივი ზღაპარში ზოგჯერ ან სულ დაკარგულია ან კიდევ იგი უპირატესად შემორჩენილია ვაშლის ხის ამ კიდევ თავად ვაშლის სიმბოლიკაში’’ (გვ. 89).

    ნაშრომში საყურადღებოა სანახევროდ გაწყვეტილი ჯაჭვის ხელახლა გამრთელების გააზრება. ი. ჯავახიშვილის და მ. ჩიქოვანის მოსაზრებით, მჭედლები მართლაც აღასრულებდნენ მაგიურ რიტუალს. მოგვიანებით ეს რიტუალი დიდ ხუთშაბათს აღესრულებოდა (ჭიაკოკონობის ცეცხლსაც ხომ მაშინ ააბრიალებდნენ, როდესაც ვნების ხუთშაბათი შემოდიოდა). ვ. ბარდაველიძეც მიანიშნებდა, რომ  დიდი ხუთშაბათი ,,ავი ძალების საწინააღმდეგოდ განკუთვნილი დღე იყო’’ (გვ. 110).  ,,გრდემლზე უროს დარტყმის მაგიური ჩვეულება საგაზაფხულო საწესო დღეობის – ქვესკნელიდან დატყვევებული ღვთაების გათავისუფლების ანუ მკვდრეთით აღდგომის ზეიმის წინ სრულდებოდა’’ (გვ. 111).

    ი. გაგულაშვილის აზრით, ,,ამირანის მიჯაჭვა და დახსნა საკრალური აქტია. ამასთან დაკავშირებით ბუნებრივია წამოიჭრება კითხვა: არის თუ არა ამირანი ღვთაება? ეს საკითხი არაერთ მკვლევარს აინტერესებდა… ამირანი ნაყოფიერების ქალღმერთის, იგივე ცისკრის ვარსკვლავის, მზეთუნახავი ყამარის რჩეული და სატრფოა, ამდენად, როგორც ღვთაებრივი, საკრალური ქორწილის მონაწილე მეორე პერსონაჟი – ღვთაების მეწყვილე… ამირანის კულტის დადასტურება დღეს აღარ ხერხდება, თუმცა გვჯერა: ოდესღაც მიჯაჭვული გმირის კულტი, უთუოდ უნდა არსებულიყო, ისე როგორც არსებობდა დაბმული და მიჯაჭვული ნაყოფიერების ღვთაების კულტი ძველ საქართველოში’’ (გვ. 122).  ამირანოლოგიური კვლევები მართლაც ბევრი კუთხით შეიძლება მიმდინარეობდეს.

    ამ საუკუნის დასაწყისში, ჩემმა ყოფილმა ლექტორმა ინდოლოგიაში, აწ განსვენებულმა ნიკო კენჭოშვილმა გამოსცა და მაჩუქა შესანიშნავი გამოკვლევა ,,ინდოეთი ქართულ წყაროებში’’. მასში ვრცლად იყო განხილული ინდოეთის სიმბოლური გააზრება ძველ ქართულ სააზროვნო სივრცეში (,,ვეფხისტყაოსანი’’, ,,ამირანდარეჯანიანი’’…). განმარტებული იყო, რომ ტერმინი ინდოეთი ჩვენში ეთიპიის მნიშვნელობითაც გამოიყენებოდა (შეადარეთ ძველ ქართლ ენაზე დაბადების //ბიბლია// წიგნში სადაც გვხვდება ეთიოპია, ახალ ქართულ თარგმანში ვნახავთ ინდოეთს). ი. გაგულაშვილის ნაშრომში აგრეთვე ცალკე ქვეთავი ეთმობა ,,ინდოეთის’’ ალეგორიულ დატვირთვას ქართულ ფოლკლორში. გარკვეულია, რომ ჩვენში ინდოეთი ,,იქითა’’, მითოსური სამყაროს აღმნიშვნელ ცნებად გამოიყენებოდა (გვ. 127). ხალხურ სიტყვიერებაში ფასკუნჯი ინდოეთისაკენ მიმავალი ფრინველების წინამძღოლია. ფასკუნჯი კი თავის მხრივ, ქვესკნელთან უნდა ყოფილიყო დაკავშირებული, და სავარაუდოდ მიცვალებულთა ამომყვანებელიც, რასაც მოწმობს მცხეთის პიტიახშთა სამარხებიდან ამოღებული ტახტის ფეხებზე მოცემული სპილოზე მჯდომი ფასკუნჯის გამოსახულებაც (გვ. 127).

    ნაშრომის ბოლოს გაანალიზებულია სიკვდილის პერსონიფიცირებული სახე ფოლკლორში (უნებლიეთ გვახსენდება გ. ჩოხელის ,,ადამიანთა სევდა’’). ქართულ ხალხურ ზღაპრებიდან ყურადღებას იქცევს ,,სიკვდილი და ყაჩაღი’’, ,,ციება, ცხელება და სიკვდილი’’, ,,სიკვდილის ჩამოსვლა დედამიწაზე’’. ამ უკანასკნელში სიკვდილი, რომელიც სოფელში ორი კაცის წასაყვანაა ჩამოსული, ღარიბი კაცი მის ცხენზე შეჯდება, თუმცა იგი ადგილიდან არ დაიძვრება, რადგან კაცს ღვთაებრივი მათრახი არ ჰქონდა. ქართული ხალხური პოეზია კი გამორჩეულია, როგორც გაბედული, თამამი სამდურავი სიკვდილისადმი, მთქმელის პირით წარმოთქმული ექსისტენციალური კაეშანი.

    ,,ქართული ფოლკლორის მითოსური სახეები და ძირითადი მოტივები’’ ყველა იმ ადამიანს მიიზიდავს, ვისაც მისტერიული რელიგიების, მითოსისა და ფოლკლორის ურთიერთმიმართება აინტერესებს. უპირველსად კი ესაა წიგნი ჩვენს ფესვებზე, იმ დიად კულტურაზე, რომელიც ქართულ მიწაზე უძველესი დროიდან გამოხატა თქმულებების, ზღაპრების თუ პოეზიის სახით.