ძებნა

http://4.bp.blogspot.com/_PegUx3I4QjU/SxSG-PwVOgI/AAAAAAAAABo/ulqT5UBk9io/s320/religion.jpg ჰანს კიუნგი მსოფლიო დღესაც ელის ისეთი საერთაშორისო წესრიგს, სადაც, მართალია, არ იქნება იდეალური ვითარება, მაგრამ ძალადობა, ომი, უსამართლობა, შიმშილი და გაჭირვება შემცირდება მაინც. ცივი ომის დასრულების შემდეგ ხალხებსა და ეთნიკურ ჯგუფებს შორის ახალმა კონფლიქტებმა და ომებმა იჩინა თავი. დაძაბულობა განსაკუთრებით იმ ჯგუფებში შეინიშნება, რომელთა თვითმყოფადობა ძალადობით იქნა დათრგუნული. მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ის ფაქტი, რომ ამ კონფლიქტებში ხშირად დიდი წვლილი რელიგიებს მიუძღვით. რელიგიის საშუალებით ხომ ძალიან ადვილია პრეტენზიების დასაბუთება, კონფლიქტის გაღვივება, მოწინააღმდეგის დადანაშაულება თუ სამხედრო კოლონების დარაზმვა. მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში რელიგიური ლიდერები და მათი მიმდევრები ძალიან ხშირად ფანატიზმს, ქსენოფობიასა და სიძულვილს თესენ. ისინი ადამიანებს ძალადობრივი და სისხლიანი დაპირისპირებისაკენ უბიძგებენ და ამ დაპირისპირებათა ლეგიტიმაციას ახდენენ. სამწუხაროდ, რელიგიები ხშირად დგანან პოლიტიკური და მილიტარისტული მიზნების სამსახურში. ა. რელიგია სახელმწიფოთა სივრცეში როდესაც ნაციონალური, რეგიონალური და საერთაშორისო კონფლიქტების მოგვარებაში რელიგიების როლზე ვსაუბრობთ, საჭირო არ არის გაზვიადება. ვიყოთ რეალისტები და რელიგიებთან ერთად სხვა საზოგადოებრივი ფაქტორებიც გავაანალიზოთ. ცნობილი მშვიდობის მკვლევარი ბრემენიდან, დიტერ ზენგჰაასი, ექვს ფუნდამენტურ ფაქტორზე საუბრობს: ძალაუფლების (ძალაუფლების მონოპოლიის) დეპრივატიზაცია, სამართლებრივი სახელმწიფო (კონსტიტუციური სახელმწიფო), ურთიერთდამოკიდებულება (Interdependence) და აფექტების კონტროლი, დემოკრატიული მონაწილეობა, სოციალური სამართლიანობა და კონფლიქტის კონსტრუქციული პოლიტიკური კულტურა. ზენგჰაასი ასკვნის: <<,,თუ გვინდა მშვიდობა, პოლიტიკისა და საზოგადოების ცივილიზირების თვალსაზრისით, ქვეყნის შიგნით თუ საერთაშორისო დონეზე, მაშინ უნდა მოვემზადოთ მისთვის: ,,Si vis pacem para pacem!”>> ეს პროგრამა უარყოფს უძველეს მოწოდებას: para bellum (ემზადე ომისათვის). აქ მთავარი არის მაქსიმა: para pacem (ემზადე მშვიდობისათვის). ასეთ პირობებში განსაკუთრებულ როლს სწორედ რელიგიები ასრულებენ. ეს პროგრამა არ ითვალისწინებს ერი-სახელმწიფოების ჩანაცვლებას მსოფლიო სახელმწიფოთი ან მსოფლიო მთავრობით (,,Gloval Government”), რისიც ძალიან ეშინიათ ამერიკელ რესპუბლიკელებს. ისინი ხომ საშინლად მტრობენ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციას. ზენგჰაასი კი სრულიად მართებულად ამახვილებს ყურადღებას იმაზე, რომ მსოფლიოში მშვიდობის უზრუნველყოფა კვაზი-კონფედერაციული მექანიზმებითაა შესაძლებელი. ამ პარადიგმის წინააღმდეგ არსებობს ორი საპირწონე პოზიცია: ერთის მხრივ, ,,გლობალისტების” ჰომოგენური მსოფლიო სახელმწიფოს მოდელი და მეორეს მხრივ, ,,კომუნიტარისტების” სუვერენული სახელმწიფოს მოდელი. ამ პოზიციებთან შედარებით საჭირო ზომიერებას ამჟღავნებს ფილოსოფოსი ოტფრიდ ჰოფე ტიუბინგენიდან. ჰოფემ თავისი პოზიცია კანტის ,,მარადიული მშვიდობის” (1795) კონცეფციაზე ააგო: არც ხალხთა (მინიმალური) გაერთიანება და არც (მაქსიმალური) უნივერსალური მონარქია! ზომიერი გამოსავალი _ მსოფლიო რესპუბლიკაა. ჰოფემ მართებულად უკუაგდო მცდარი ალტერნატივა: ,,მსოფლიო სახელმწიფო ან სუვერენული სახელმწიფო”. ,,მან წარმოგვიდგინა სახელმწიფოს მრავალსაფეხუროვანი ცნება. ჰოფე სახელმწიფოთა რესპუბლიკურ გაერთიანებაზე, უფრო სწორედ, სახელმწიფოთა რესპუბლიკაზე საუბრობს. ასეთი ტიპის გაერთიანებაში სახელმწიფოს ავტონომია გარანტირებული იქნება ქვეყნის შიგნით და შეზღუდული ქვეყნის გარეთ.” ჰოფე, საბოლოო ჯამში, იმ დასკვნამდე მივიდა, რომ ,,კანტის ძირითადი მოსაზრებების დამაჯერებლობა და მართებულობა არა მხოლოდ თანამედროვე პოლიტიკურ პრაქტიკასთან მიმართებაში, არამედ პოლიტიკური თეორიის თვალსაზრისითაც მტკიცდება.” დავუბრუნდეთ მთავარ საკითხს, რომელიც რელიგიათა სპეციფიურ კონტექტს ეხება. ბ. როგორ მივუდგეთ ისლამიზმსა და ფუნდამენტალიზმს? სამწუხაროდ, ადამიანებს ნაკლებად ახსოვთ ის, თუ რა აერთიანებთ ერთმანეთთან. აქცენტი ყოველთვის განხეთქილებაზე კეთდება. ასეა დღესაც: • იუდეველებისა და ქრისტიანების საერთო ფუნდამენტზე არავინ საუბრობს. სამაგიეროდ, ქრისტიანებს არასოდეს ავიწყდებათ მაცხოვრის უარყოფა ებრაელთა მიერ. არც ებრაელებს სურთ, დავიწყებას მისცენ ქრისტიანთაგან განცდილი დევნა და შევიწროვება. მათ არ სურთ, დაივიწყონ ჰოლოკოსტი, რომლის დროსაც 6 მილიონი ებრაელი დაიღუპა. • ებრაელები და მუსლიმები საუკუნეების განმავლობაში მშვენივრად თანაცხოვრობდნენ ერთმანეთის გვერდიგვერდ (ეგვიპტე, ესპანეთი, სტამბული). დღეს კი მათთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი წმინდა მიწის თაობაზე ატეხილი დავაა, რომელიც ჩვენი საუკუნის დამსახურებას წარმოადგენს. • ქრისტიანები და მუსლიმები, როგორც იუდეველები, თავს აბრაამის შვილებად (ასევე ,,წიგნიერი რელიგიის” მიმდევრებად) მიიჩნევენ. მათ ძალიან ბევრი აქვთ საერთო, მაგრამ მათ მეხსიერებას მხოლოდ ის ხუთი დიდი კონფრონტაცია აქვს შემონახული, რომელსაც ქრისტიანებსა და მუსლიმებს შორის ჰქონდა ადგილი: პირველი კონფრონტაცია (VIIს.): მუსულმანებმა დაიპყრეს უძველესი ქრისტიანული მიწები: პალესტინა, სირია და ეგვიპტე. ადრე ამ ქვეყნებს აღმოსავლეთ რომის ქრისტიანული იმპერია აკონტროლებდა. მეორე კონფრონტაცია (VIIIს): ისლამმა მოიცვა სამხრეთ აფრიკა და ესპანეთი. მესამე კონფრონტაცია (XII-XIIIსს.): ქრისტიანი ჯვაროსნების წყალობით წმინდა მიწასა და იერუსალიმზე ქრისტიანების კონტროლი ნაწილობრივ აღდგა. ესპანეთის ქრისტიანული რეკონქუისტა (Reconquista 1492) წლამდე (გრენადეს აღება). მეოთხე კონფრონტაცია (XV-XVIსს.): თურქებმა დაიპყრეს კონსტანტინოპოლი (1454) და ბალკანეთი, სადაც ბევრი ისლამზე მოექცა (უპირველეს ყოვლისა ბოსნიელები). მეხუთე კონფრონტაცია (XIX-XXსს.): ევროპის ქრისტიანული სახელმწიფოები გაბატონდნენ მუსულმანურ ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ აფრიკაზე, ახლო და შორეულ აღმოსავლეთზე. მათი ძალაუფლემა ვრცელდებოდა სპარსეთზე, ინდოეთზე, მალაიზიასა და ინდონეზიაზე. ეს არის ოცნება, რომელიც დღემდე არ აძლევს მოსვენებას მუსლიმებს. ამ მრავალსაუკუნოვანი დაპირისპირების ფონზე სახელმწიფო მოღვაწეთა შორის ნუთუ ვერავინ დაამყარებს მშვიდობას ებრაელებს, ქრისტიანებსა და მუსლიმებს, არაბებსა და ებრაელებს, ისრაელსა და პალესტინას შორის? თუ მშვიდობა ილუზიების მარადიულ ტყვეობაში უნდა დარჩეს? ბალკანეთში ხომ კვლავ ლაღად დაჰქრის სიკვდილის, წმენდის, ძალადობის, ცეცხლისა და განადგურების გრიგალი. ახლო აღმოსავლეთში ექსტრემისტებმა კვლავ აღიდგინეს გავლენა და ომიც გააჩაღეს. ისრაელში დღეს ბევრი ასეთ კითხვას სვამს: თუ კათოლიკებსა და პროტესტანტებს შორის ყოველგვარი ცივი თუ ცხელი ომების შემდეგ შესაძლებელი გახდა მშვიდობის დამყარება, რატომ არ არის ეს შესაძლებელი დღეს ებრაელებს, მუსლიმებსა და ქრისტიანებს შორის? თუ გერმანიასა და საფრანგეთს შორის ,,მემკვიდრეობითი მტრობა” მშვიდობამ შეცვალა, რატომ ვერ ხერხდება ეს ებრაელებსა და არაბებს შორის? ეს პრობლემა ერთ მნიშვნელოვან კითხვას წარმოშობს: როგორ მივუდგეთ ისლამურ ფუნდამენტალიზმსა და ისლამიზმს? ამის თაობაზე მოკლედ და თანმიმდევრულად: ისლამი არ ცნობს რადიკალურ ფუნდამენტალიზმს. ისლამურ სამყაროშიც არსებობენ რეფორმატორები, რომელთა შორის ფუნდამენტალისტიც ბევრია. ისინი უარყოფენ ტოტალურ სეკულარიზაციას და არა მოდერნიზაციას. არც ქრისტიანობა გახლავთ ზედმიწევნით ტოლერანტული. ქრისტიანებშიც არსებობს ფუნდამენტალიზმი, რომელსაც შეიძლება პროტესტანტულ-ბიბლიცისტური ან რომაულ-კათოლიკური (ვატიკანური ,,რე-ევანგელიზაცია) წარმომავლობა ჰქონდეს. ფუნდამენტალიზმი არსებობს იუდაიზმშიც (როგორც ისრაელში, ისე მის ფარგლებს გარეთ). ფუნდამენტალიზმს რელიგიურის გარდა ეკონომიური, პოლიტიკური და სოციალური საფუძვლები აქვს. მას ინდივიდუალისტურ-ლიბერტიანი სტული მოდერნის დეფექტები იწვევს. მოდერნიზაციამ ისლამურ სამყაროში ვესტერნიზაციასა და სეკულარიზაციას მისცა ბიძგი, რამაც იდენტობის კრიზისი გამოიწვია. ადამიანები ორიენტაციისათვის ახალ ღირებულებებსა და იდეალებს ეძებენ და სწამთ, რომ მათ თავიანთ რელიგიაში იპოვნიან. ფუნდამენტალიზმს, როგორც რელიგიურ ფენომენს, მკაფიო დემოკრატიულ-ტოლერანტული ქცევა უნდა დავუპირისპიროთ. ფუნდამენტალიზმი გონებითა და ემპათიით უნდა დავძლიოთ. ჩვენ უნდა მოვსპოთ ის საფუძველი, რაც მის წარმოქმნას უწყობს ხელს. ინსტიტუციონალური ინტეგრაცია (თურქეთში არჩევნებში გამარჯვებულმა ისლამისტებმა მთავრობის ფორმირების შესაძლებლობა მიიღეს) გაცილებით უკეთეს გამოსავალს წარმოადგენს, ვიდრე პოლიტიკური პოლარიზაცია (ალჟირში არჩევნებში გამარჯვებული ისლამისტები ძალადობით დაამხეს). როგორც ვთქვით, ფუნდამენტალისტები ყველა რელიგიაში არსებობენ. როგორ უნდა მოიქცნენ ისინი? ფუნდამენტალისტებმა არ უნდა დაივიწყონ ის, რომ მათ ტრადიციებს (ებრაული ბიბლია და თალმუდი, ახალი აღთქმა და ეკლესიის ტრადიციები, ყურანი და სუნა) თავისუფლების, პლურალიზმისა და ინკლუზივიზმის ფუნდამენტი უდევს საფუძვლად. ლიბერალებმა არ უნდა შეწყვიტონ თვითკრიტიკა: თანამედროვე ლიბერალური რელიგია ხომ არ სცნობს რელიგიურ სუბსტანციას, თეოლოგიურ პროფილსა და ეთიკურ მოვალეობებს. რაზე უნდა გაამახვილონ ყურაღება ამ დროს რელიგიებმა? საჭიროა ახალი ხედვა, ახალი სპირიტუალური ორიენტირები, ახალი იდენტობა და რწმენა. საჭიროა მათთვის, ვინც კრიტიკულად არის განწყობილი რომაულ-კათოლიკური ავტორიტარიზმის, პროტესტანტული ბიბლიციზმის, ორთოდოქსული ტრადიციონალიზმისა და ებრაული თუ ისლამური წარმომავლობის რეაქციული მიმდინარეობების მიმართ. წინააღმდეგობისა და გართულებების მაგიერ, საჭიროა დიალოგი და თანამშრომლობა ფუნდამენტალისტებთან პოლიტიკურ, სოციალურ თუ რელიგიურ-თეოლოგიურ სფეროში. იქ, სადაც ფუნდამენტალისტებს ხელთ უპყრიათ სამხედრო-პოლიტიკური, პოლიციური (ზოგიერთი ისლამური სახელმწიფო, რუშდის შემთხვევა) და რელიგიური (ვატიკანი თეოლოგების, ქალებისა და ეპისკოპოსების წინააღმდეგ) ძალაუფლება, საჭიროა წინააღმდეგობა (163 თეოლოგიის პროფესორის კიოლნის დეკლარაცია, მილიონობით კათოლიკეთა საერთო სახალხო ინიციატივა ვატიკანის ავტორიტარული საეკლესიო კურსის წინააღმდეგ). ასე რომ, მსოფლიოს დიდმა რელიგიებმა გარდამავალ ეპოქაში, რომელიც სავსეა რელიგიური თუ ეთიკური ხასიათის წინააღმდეგობებით, უნდა იპოვონ გზა უფუნდამენტო მოდერნიზმსა და ფუნდამენტალიზმს შორის, რომელიც არ ცნობს არც მოდერნს, არც თვითკრიტიკას, არც ტოლერანტობასა და არც დიალოგს. გ. რეგიონალური, ეროვნული და საერთაშორისო კონფლიქტები თუ რელიგიები მაქსიმალურად გამოიყენებენ მათ სამშვიდობო პოტენციალს, შეუძლიად განუზომელი წვლილი შეიტანონ მშვიდობის დამყარების საქმეში. ყველა დიდ რელიგიაში არსებობს მოტივაცია, რომელიც არა მხოლოდ ადამიანის შინაგან სულიერ სიმშვიდეზე, არამედ საზოგადოებაში აგრესიისა და ძალადობის დაძლევაზეა ორიენტირებული. ვიმეორებ: რელიგიებს შეუძლიათ შეამცირონ და თავიდან აარიდონ კაცობრიობას ომები. მაგრამ მშვიდობა რელიგიებსა და ერებს შორის შესაძლებელი გახდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც იარსებებს ნდობის საფუძველი მათ შორის. ნდობამ უნდა ჩაანაცვლოს ცრურწმენები და დაპირისპირებები. სიბნელე, არატოლერანტობა და გაურკვევლობა, სიძულვილი და ძალადობა წარსულს უნდა ჩაბარდეს. ბნელ უფსკრულზე ნდობის ხიდია გასადები. მაგრამ როგორ? ამ შეკითხვას პასუხს მარტივად ვერ გავცემთ, თუმცა ნამდვილად დადგა ის დრო, როდესაც უნდა დავფიქრდეთ იმაზე, თუ რა შეიძლება გახდეს რელიგიებს შორის ნდობის ფუნდამენტი. კონფლიქტების გაღვივებისა და ომების გაჩაღების მიზნით რელიგიების გამოყენების წინააღმდეგ საჭიროა პრაქტიკული გზების ძიება. რელიგიებმა თავიანთი წვლილი უნდა შეიტანონ კონფლიქტის მოგვარების პროცესში და თავად არ უნდა მოექცნენ პრობლემათა წყებაში. განსაკუთრებული პასუხისმგებლობა ამ თვალსაზრისით რელიგიურ ლიდერებს ეკისრებათ. მსოფლიო ეთოსის ჩიკაგოს დეკლარაცია კონფლიქტურ სიტუაციებში კონკრეტულ რეკომენდაციებს გვთავაზობს. ამ რეკომენდაციების თაობაზე სქელტანიანი წიგნის დაწერა შეიძლება. მე მხოლოდ მოკლე მიმოხილვას შემოგთავაზებთ: (1) ისტორიისა და თანამედროვეობის გამოცდილება გვასწავლის, რომ რელიგიებს პოლიტიკური ინტერესების ლეგიტიმაცია და მტრობის ჩამოგდება შეუძლია. როდესაც რელიგია ტანჯვის, დევნის, განადგურებისა და მკვლელობის საბაბი ხდება, მაშინ მას აღარაფერი აქვს საერთო სინდისთან. ვერ დამყარდება მშვიდობა რელიგიებს შორის, თუ ისინი აქცენს კონფლიქტებზე და არა ერთიანობაზე გააკეთებენ. ასეთ შემთხვევაში კონფლიქტებს მხოლოდ ერთი შედეგი ექნება: კოლექტიური თვითგანადგურება. რა შეიძლება გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათ კარგად უნდა გაიაზრონ თუ, მიუხედავად ყოველგვარი განსხვავებისა, რა აერთიანებთ მათ ერთმანეთთან. ერთიანობა რელიგიებს შორის ოქროს წესით უნდა იყოს გამყარებული: გავუკეთოთ სხვას ის, რაც გვინდა გაგვიკეთონ ჩვენ. მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეიძენენ რელიგიათა სპირიტუალური ტრადიციები (ლოცვა, მედიტაცია) განსაკუთრებულ მნიშვნელობას მშვიდობიანი თანაცხოვრებისათვის. რელიგიებს შეუძლიათ და მოვალენიც არიან, თავიანთი წვლილი შეიტანონ კონფლიქტების მოგვარებისა და დარეგულირების პროცესში. როცა რელიგია ბოროტი მიზნების სამსახურში დგას, უდიდეს ზიანს აყენებს როგორც კაცობრიობას, ისე საკუთარ თავს. რელიგიის ამოცანაა, ყოველგვარ პოლიტიკურ თუ იდეოლოგიურ ფანატიზმს სინდისი დაუპირისპიროს. (2) კონფლიქტებს ხშირად უდანაშაულოთა სიცოცხლე და ბედნიერება ეწირება. ეს ხდება მაშინ, როდესაც მყუდროება ირღვევა და ლტოლვილთა ნაკადებს ბოლო აღარ უჩანს, როდესაც ქალაქები ალყაშია მოქცეული და მოსახლეობა შიმშილობს, როდესაც გენოციდს აქვს ადგილი, როდესაც ბუნება უვარგისი ხდება ადამიანური ცხოვრებისათვის. მოწანააღმდეგენი ერთმანეთის ,,თავდაცვისუნარიანობის” შესასუსტებლად, მიზანმიმართულად ძალადობენ ქალებსა და ბავშვებზე. რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათ ხელი უნდა შეუშალონ რელიგიის სახელით კაცობრიობისა და ბუნების წინააღმდეგ დანაშაულის ჩადენას. რელიგიებმა პრაქტიკული მნიშვნელობით უნდა გამსჭვალონ თავიანთი ტრადიციები ადამიანის ღირსების თუ ყოველივე იმის მიმართ, რაც ცოცხლობს და არსებობს. (3) სამშვიდობო პროცესს აბრკოლებენ ადამიანები, რომლებიც მხოლოდ ძალადობის ენას ცნობენ. ამიტომ კონფლიქტს ხშირად თან ახლავს ცეცხლი და ომი. რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათ უნდა იზრუნონ იმაზე, რომ დაიწყოს მოლაპარაკებები კონფლიქტურ მხარეებს შორის, რათა აღდგეს მშვიდობა. მათ უნდა გადადგან ,,პირველი ნაბიჯი” მშვიდობისაკენ. (4) რელიგიური არატოლერანტობა _ ისევე, როგორც ქსენოფობია, რასიზმი და ანტისემიტიზმი _ ჩვენს საზოგადოებაში კვლავ განაგრძობს არსებობას. ვისაც მხოლოდ თანამორწმუნეთა შორის ცხოვრება სურს, ის ხელიდან უშვებს შანსს, გაამდიდროს საკუთარი გამოცდილება სხვა რელიგიებით. ვისაც საკუთარი რელიგიური მემკვიდრეობის მიმართ კრატიკული გამოცდილება აქვს, ის სხვა რწმენას საფრთხედ არ მიიჩნევს. რელიგიებმა უნდა აღიარონ ტოლერანტობის მასშტაბები. არ შეიძლება რელიგიათა ინტერესებს ადამიანები შეეწირონ. ურთიერთობის შიში რელიგიებსა და კულტურებს შორის ჩნდება არა მხოლოდ მეტისმეტად მჭიდრო ურთიერთობების, არამედ მათი არარსებობის გამოც. რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? რელიგიურ ლიდერებს უნდა ეყოთ გამბედაობა, რათა საჯაროდ დაუპირისპირდნენ მათ, ვინც საკუთარი რელიგიის საშუალებით ეთნიკურ-კულტურულ წმნედას აძლევს ბიძგს. თუ ისინი შექმნიან მოლაპარაკებებისა და დიალოგის შესაძლებლობებს, მაშინ რელიგიური მრავალფეროვნება არავისთვის აღარ იქნება საშიში. (5) კონფლიქტის დროს მოწინააღმდეგეები ერთმანეთის მიმართ მტრის ხატს ქმნიან და ერთმანეთს მშვიდობის დარღვევაში ადანაშაულებენ. ამის გამო სამხედრო მოქმედებები ხშირად ძალიან ჭიანურდება. რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? მათი უპირველესი ამოცანა მშვიდობის აღდგენაა. საამისოდ გამოყენებული უნდა იქნას ყველა ის შესაძლებლობა, რასაც დღეს მედია გვთავაზობს. ამასთან ერთად, ნებისმიერ დონეზე: უნდა მოისპოს ყოველგვარი გაურკვევლობა უნდა დავძლიოთ არასასიამოვნო მოგონებები უნდა განადგურდეს უარყოფითი სტერეოტიპები და დაიმსხვრეს მტრის ხატი დანაშაული უნდა გაიაზროს ყველამ აღარ უნდა არსებობდეს სიძულვილისა და დესტრუქციულობის საფუძველი აქცენტი უნდა გაკეთდეს ერთიანობაზე უნდა დაისახოს კონკრეტული ინიციატივები შერიგებისათვის (6) ომის უფლებათა ჟენევის კონვენციაში არაფერი წერია რელიგიების თაობაზე. კონვენციის ტექსტში მხოლოდ კონფლიქტების ჰუმანიზაციაზეა საუბარი. ვფიქრობ, ჰუმანიტარული საერთაშორისო სამართალი სავალდებულო უნდა გახდეს რელიგიებისთვისაც. რა უნდა გააკეთონ რელიგიებმა ამ დროს? ისინი მოვალენი არიან, გამოავლინონ საერთაშორისო სამართლის დარღვევის ფაქტები მაშინაც კი, თუ დარღვევებს მათ რიგებში ექნება ადგილი. (7) არსებობს მცდელობები, ადამიანთა რწმენა ფულით, ეკონომიური დახმარებით, ძალაუფლებითა თუ ძალადობით შეცვალონ. როდესაც არ არსებობს რწმენის თავისუფლება და როდესაც მისი ,,ყიდვაა” შესაძლებელი, ვერ იქნება ადამიანის ღირსება და რელიგია პატივგებული. ადამინიას უფლებების თაობაზე მსურს შემდეგი შენიშვნები გავაკეთო: ადამიანის უფლებათა დეკლარაცია რელიგიებმა საკუთარი ტრადიციებით უნდა დაასაბუთონ და დღევანდელ ცხოვრებაში პრაქტიკულად დანერგონ. მხოლოდ სამართალი არ არის საკმარისი. რელიგიებმა ადამიანების მიერ თავიანთი მოვალეობების გააზრებისა და პრაქტიკული განხორციელებისათვის ეთიკურ იმპულსებს უნდა მისცეს ბიძგი. რელიგიებმა ხელი უნდა შეუწყონ შემდეგი ტიპის ელემენტარულ მოთხოვნილებათა განხორციელებას: თანამედროვე პლურალისტურ საზოგადოებაში ადამიანმა საკუთარი ადგილი რელიგიის დახმარებით უნდა იპოვოს ისე, რომ პრაქრიკულად პატივი სცეს მისგან განსხვავებული აზრისა და რწმენის მქონე ადამიანებს. რელიგიის დახმარებით ადამიანებმა უნდა დასძლიონ ეგოიზმი. რელიგიებმა თავიანთი სამართლიანი პრეტენზიები ყოველგავრი ძალადობისა და დაპირისპირებების გარეშე უნდა წარმოაჩინონ ისე, რომ არ დაარღვიონ სოლიდარობის პრინციპი. რელიგიათა არსებობა მხოლოდ და მხოლოდ აღმსარებლობის თავისუფლების დაცვითაა შესაძლებელი. არსებობს შემთხვევები, როდესაც ამა თუ იმ რელიგიის წარმომადგენლები სარგებლობენ გარკვეული უფლებებითა და თავისუფლებებით უცხო ქვეყანაში, მაგრამ არ არსებობს ასეთი შესაძლებლობები მათ სამშობლოში. აქედან გამომდინარე, სანამ ისინი ახალ უფლებებზე განაცხადებენ პრეტენზიებს, ანალოგიურ უფლებებსა და თავისუფლებებს თავიანთ ქვეყანაშიც უნდა დაუჭირონ მხარი. რელიგიები ღიად უნდა აღუდგნენ წინ რელიგიურ უმცირესობათა პროფესიულ დისკრიმინაციას. საჭიროა დიალოგი რელიგიურ უმცირესობებთან, რათა მოისპოს გაუცხოებისა და უნდობლობის საფუძველი. დაგმობილ უნდა იქნას ქსენოფობიის ყოველგვარი გამოვლინება. ჩვენ უნდა დავინტერესდეთ იმით, თუ რა წვლილის შემოტანა შეუძლიათ სხვა რელიგიებს ჩვენი კულტურის საგანძურში. საჭიროა ინიციატივები და ინტენსიური პუბლიცისტური საქმიანობა, რათა ცხოვრების სხვისი თვალით დანახვა ვისწავლოთ. რელიგიურ თემებში განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიექცეს დაწყებით განათლებას და აღზრდას. მათი უმთავრესი ამოცანა იმ რწმენითი მოტივაციების რეპროდუქციაა, რომლებიც სხვადმორწმუნე ადამიანებთან მშვიდობიან თანაცხოვრებას შესაძლებელს გახდის. ეს პრინციპი უნდა გაითვალისწინონ საგანმანათლებლო დირექტივების, სასკოლო სახელმძღვანელოებისა და კონკრეტული სასწავლო პროგრამების შედგენისას, მოზარდთა განათლებისა და პედაგოგთა გადამზადების დროს. თენგიზ დალალიშვილის თარგმანი ჟურნალი ,,არჩევანი,,