ძებნა

სიტყვები "პროტესტანტი" და "პროტესტანტობა" მომდინარეობს ლათინური სიტყვისაგან Protestantion, რაც დაპირისპირებას ნიშნავს. იგულისხმება დაპირისპირება და კონფლიქტი რომის კათოლიკური ეკლესიის დოგმატებსა და ტრადიციასთან (ანუ პრაქტიკასთან, ე. ი. წეს-ჩვეულებებთან), რომელმაც თავი ამავე ეკლესიის წიაღში XIII ს-ის შუა წლებში იჩინა და თანდათან გაღვივდა. ამ დაპირისპირებამ და კონფლიქტმა იმდენად მწვავე სახე მიიღო, რომ მხარეთა მორიგება და შერიგება ვეღარ მოხერხდა, რამაც ახალი კონფესიის წარმოშობა განაპირობა. უფრო კონკრეტულად: ზემოთ მითითითებულ დროს (XIII-XVI) ჯერ დიდ ბრიტანეთში, შემდეგ კი გერმანულ და ფრანგულენოვან ქვეყნებში რომის კათოლიკური ეკლესიის სასულიერო და საერო პირების ნაწილი სულ უფრო და უფრო ხშირად და ღიად გამოთქვამდა უკმაყოფილებას ამ ეკლესიის დოგმატებისა და რიტუალების მიმართ. ეს ნაწილი მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ აღნიშნულ ეკლესიაში ქრისტიანული სარწმუნოება გადაგვარდა. იქ ისეთი რიტუალები შემოიღეს, ისეთი წესები მოიგონეს და გარეგანი მხარის მიმართ ყურადღება იმ დოზით გაამახვილეს, რომ ქრისტესა და მისი სახარებისათვის ადგილი აღარ დარჩა; ეკლესია სულიერი ღირებულებებისაგან განიძარცვა. ვინც ასე ფიქრობდა და ვისაც რომის ეკლესიის მეთაურის _ რომის პაპის _ იურისდიქციის ქვეშ ყოფნა აღარ სურდა (რადგან მას, პაპს, მადლმოკლებულ ეპისკოპოსად მიიჩნევდა), გამოსავლის პოვნაზე ზრუნვა დაიწყო. პირველი განცხადება, რომელიც პროტესტანტებმა გამოსავლის პოვნის გზაზე გააკეთეს, ასეთ შინაარსს შეიცავდა: იმისათვის, რომ მდგომარეობა გამოსწორდეს, საჭიროა, ჩატარდეს საღვთისმსახურო რეფორმები და გადაისინჯოს, უფრო სწორად, უარიყოს და გაუქმდეს ზოგიერთი საღვთისმეტყველო დოგმატი. ასეც მოხდა: რომის პაპის ხსენებულმა ოპოზიციონერებმა XV-XVI სს-ში უარი თქვეს მთელ რიგ რიტუალებზე და დოგმატებზე, მათ შორის მიცვალებულების სულთა ცხონებისათვის ლოცვაზე და, შესაბამისად, პანაშვიდსა და ანდერძის აგების წესზე, ღვთისმშობლის მარადის ქალწულების რწმენაზე და წმინდანების მწედ და მფარველად მოხმობაზე, ღმერთსა და ადამიანს შორის ეკლესიის შუამავალ როლზე და ეპისკოპოსობის ტრადიციულ ინსტიტუტზე, ხატებისა და წმინდა ნაწილების (რელიკვიების) თაყვანისცემის პრაქტიკაზე, საიდუმლო აღსარებაზე და ევქარისტიის დროს პურისა და ღვინის მაცხოვრის სისხლად და ხორცად გადაარსების კანონიკურ თეორიაზე. ასე და ამრიგად XVI ს-ის შუა წლებში ჯერ გერმანიაში, Dშემდეგ კი ჩრდილოეთ ევროპის სხვა ქვეყნებშიც ჩამოყალიბდა ახალი კონფესია ანუ, იგივე, აღმსარებლობა, რომელიც ცნობილია სამი სახელით: პროტესტანტობა, რეფორმატორობა და ევანგელისტობა. შესაბამისად: აღნიშნული კონფესიის ეკლესიებს მოვიხსენიებთ პროტესტანტულ, რეფორმატორულ და ევანგელურ ეკლესიებად. ჩვენში, საქართველოში, უფრო პოპულარულია პროტესტანტობა. ამიტომ ქვემოთ ჩვენც უპირატესად ამ სახელწოდებას გამოვიყენებთ. პროტესტანტობაში თავიდანვე (წარმოშობისთანავე) სამი მიმართულება გამოიკვეთა სამი ფუძემდებლის სახელის, თითოეული მათგანის საღვთისმეტყველო და საეკლესიო-რეფორმატორული მემკვიდრეობის კვალობაზე. ეს სახელებია: მარტინ ლუთერი (1483-1546), ურლიხ (ჰულრიხ) ცვინგლი (1484-1531) და ჟან კალვინი (1509-1564). გაჩნდა დენომინაციები: ლუთერანობა, ცვინგლიანობა და კალვინისტობა. მათი საერთო მახასიათებელი, ზემოთ მითითებულ საერთო მახასიათებელთა გარდა, გახლავთ თეორია, რომლის თანახმად ბიბლიის შესწავლის პროცესში ეკლესიის მიერ შედგენილი და კანონიზირებული სახელმძღვანელოს გამოყებება აუცილებელი არ არის, რადგან, პროტესტანტების რწმენით და მტკიცებით, ყოველ ადამიანს შეუძლია ინდივიდუალურად შეიტყოს ბიბლიისაგან, რა და როგორ უნდა სწამდეს. კიდევ უფრო რომ დავაკონკრეტოთ, ეკლესიის მამათა ავტორიტეტის გათვალისწინება აქ აუცილებელი არ არის. ამ დასკვნამდე პროპტესტანტები შემდეგმა რიტორიკულმა კითხვებმა მიიყვანა: ისინი, ვისაც ეკლესიის მამებსა და წმინდანებს უწოდებენ, განა სინამდვილეში ისეთივე ნაკლოვანი არსებანი არ არიან, როგორც ჩვენ ვართ? თუკი ისინი უნაკლო ადამიანები იყვნენ, საღვთო წერილის მათეული განმარტებებიც უნაკლო და, მაშასადამე, ურთიერთთანმხვედრი, ე. ი. ერთნაირი უნდა იყოს. მაშ რატომ არის აზრთა სხვადასხვაობა და ზოგჯერ წინააღმდეგობაც კი წიგნთაწიგნის ერი და იმავე ეპიზოდის შესახებ ეკლესიის მამების განმარტებათა შორის? ანდა: სად და როდის გვეუბნება უფალი საღვთო წერილში, რომ ჩვენნაირად მოკვდავი არსებები წმინდანებად და ავტორიტეტებად, ე. ი. უცდომლებად გამოვაცხადოთ? სად მოიძებნება იქ შესაბამისი მაგალითები? აი, ასეთ კითხვებს სვამდნენ და სვამენ პროტესტანტები და ასე უპასუხებენ: ჩვენთვის სარწმუნოების ერთადერთი ავტორიტეტი და სანდო წყარო არის საღვთო წერილი! რადგან ეს წერილი (წიგნი) არავითარ ამქვეყნიურ ავტორიტეტზე არ გვიამბობს, ასეთი ავტორიტეტის ყოლა და მათდამი მორჩილება ჩვენ არ გვესაჭიროებაო. ასეთი კითხვების თანმიმდევრულად დასმა და შესაბამისი იდეების ქადაგება მარტინ ლუთერმა დაიწყო. ის გახლდათ კეთილმოსაგრე და აკადემიური ცოდნით აღჭურვილი ბერი, ვიტენბერგის უნივერსიტეტის პროფესორი და თეოლოგიის ფაკულტეტის დეკანი, რომლის მიმართ კათოლიკური ეკლესიის იერარქია დიდ იმედს ამყარებდა, მაგრამ ეს იმედი დაიმსხვრა. მან მალე ასეთი კითხვები დასვა: რა საერთო აქვს ეკლესიების ფუფუნებას, სამღვდელოთა თეატრალურ ჟესტებსა და პაპის ინდულგენციებს (ცოდვათა შენდობის სიგელებს) იესო ქრისტეს პიროვნებასა და მოძღვრებასთან? ანდა ბერმონაზვნობის ინტიტუტს, ანდა სამღვდელმსახურო ფორმალობებს? მისი პასუხი იყო კატეგორიული: არავითარი! უფრო კონკრეტულად და მკაფიოდ საკუთარი პოზიცია მან ჩამოაყალიბა 95 თეზისში, რომლის ტექსტი 1519 წლის 31 ოქტომბერს ვიტენბერგის კათედრალური ტაძრის კარიბჭეზე გააკრეს. ასე დაიწყო პროტესტანტული (სხვანაირად რომ ვთქვათ, დისიდენტური) მოძრაობის აღზევება გერმანულენოვან კათოლიკებს შორის. საზოგადოება ორად გაიყო. გაჩაღდა უმწვავესი პაექრობა ხან ერთ, ხან მეორე და ხან მესამე ქალაქში. პროტესტანტმა ბერმა, რომელსაც უკვე საბერმონაზვნო წესის მართლზომიერებაშიც შეჰქონდა ეჭვი, პოზიცია არ დათმო. ერთი ფინალური გამოსვლა მან დაამთავრა სიტყვებით, რომელიც სულიერი სიმტკიცისა და პრინციპთა ერთგულების სიმბოლოდ იქცა: ,,Ich stehe da uns kann nicht anders” [აქ ვდგავარ და სხვაგვარად არ ძალმიძს]“. პაპმა ლეონ X-მ გამოსცა ბულა (ღია წერილი), რითაც მან სულიერ შვილს სინანულისაკენ მოუწოდა, მაგრამ არესტანტმა ეს ბულა დაწვა კათოლიკური აღმსარებლობის სხვა ტექსტებთან ერთად. რადგან მონანიების იმედი გადაიწურა, პაპმა ლეონმა მარტინ ლუთერი და მისი თანამოაზრეები 1521 წლის 3 იანვარს კათოლიკე ეკლესიისაგან განკვეთილად გამოაცხადა. აღნიშნული დღე, შესაძლებელია, პროტესტანტული ეკლესიის დაბადების დღედ ჩაითვალოს, რადგან ამ დღიდან ლუთერის მიმდევრებმა დამოუკიდებელი ეკლესიის დაფუძნება და მშენებლობა დაიწყეს, რაც ქრისტიანულ სამყაროში ახალი კონფესიისა და ახალი ეკლესიის აღმოცენებას ნიშნავდა. ეს ეკლესია ლუთერის ეკლესიოლოგიური პრინციპების შესაბამისად მოეწყო: გამარტივდა წირვა-ლოცვა და შემცირდა მისი რეგლამენტი: წირვა ანუ, იგივე, ზიარების საუდუმლო (ცხადია, არატრადიციული შინაარსით) თვეში ერთხელ და საუფლო დღესასწაულებზე აღესრულება, მათ შორის, წითელ პარასკებს, როდესაც მართლმადიდებლები და კათოლიკეები არ სწირავენ; გაუქმდა საკურთხეველი და მოისპო ხატებისა და წმინდა საგნების თაყვანისცემის წესი, ბოლო მოეღო ღვთისმშობლისა და წმინდანების კულტს, შესაბამისად: შეწყდა პილიგრიმობა და წმინდანებისადმი მიძღვნილი დღესასწაულები. მთავარი და არსებითი, რაც ამ კონფესიამ საკაცობრიო კულტურას შესძინა, არის ბიბლიის სრული ტექსტის გერმანულ ენაზე თარგმნა, რაც მარტინ ლუთერმა დედნის ენებიდან (ებრაულიდან და ბერძნულიდან) შეასრულა. ეს თარგმანი შესრულებულია ხალხურ დიალექტზე, რათა ბიბლიის ტექსტი ყველასათვის ხელმისაწვდომი გამხდარიყო. საღვთო წერილის კითხვისა და შესწავლის პროცესის ავრორიტეტისაგან გათავისუფლებამ ხელი შეუწყო მორწმუნეთა წრეებში ნაირ-ნაირი ბიბლიურ-საღვთისმეტყველო თეორიების აღმოცენებას, ხოლო ამ თეორიების კვალდაკვალ _ ისეთი ახალ-ახალი დენომინაციების (ანუ, იგივე, კონფესიებისა და ეკლესიების) ჩამოყალიბებას, რომლებიც წინააღმდეგობაში აღმოჩნდნენ პროტესტანტიზმის ზემოთ ნახსენები მამამთავრების ზოგიერთ ფუნდამენტურ პოზიციასთანაც. ძირითადად იგულისხმება ბავშვების ნათლობა და ეკლესიის სახელმწიფო სტატუსი, რომელთა სამართლიანობა ლუთერს ეჭვის ქვეს არ დაუყენებია. ახალმა დენომინაციებმა კი სწორედ ნათლისღების ტრადიული წესისა და ეკლესიის სახელმწიფოსთან ასევე ტრადიციული დამოკიდებულების რევიზია მოახდინეს. წარმოიშვა აზრი, რომ არასრულწლოვანების მონათვლა სახარების პრინციპს ეწინააღმდეგება. ამის გამო სიყრმის ასაკში შესრულებული ნათლისღების წესი რეალურ ნათლისღებად ვერ ჩაითვლება და, მაშასადამე, ასეთ ,,მონათლულებს", თუკი ისინი ზრდასრულ ასაკში ქრისტიანულ ცნობიერებას ეზიარნენ, ხელახლა მონათვლა ესაჭიროებათო. ამ თეორიის მიმდევრებმა XVII-XVIII სს-ში ჯერ ინგლისში, შემდეგ გერმანიასა და მსოფლიოს თითქმის ყველა კუთხეში ახალი ეკლესიები შექმნეს სახელწოდებით ,,ბაპტიზმი" და ,,ბაპტისტები" (მონათვლა და მონათლულები). მათი უფრო ადეკვატური სახელწოდება არის ,,ანაბაპტისტობა", რაც ხელახლა მონათვლას ნიშნავს. და მართლაც: ამ ეკლესიების ყველა პირველმოსახლე ხომ ხელმეორედ მონათლული ანუ ანაბაპტისტი, ე. ი. გადანათლული იყო? ბაპტისტური ეკლესიების მეორე არსებითი ნიშანი არის სახელმწიფოსაგან გამოყოფა, რადგან ითვლება, რომ ეკლესია და სახელმწიფო სხვადასხვა ბუნებისა და წარმომავლობის მოვლებენი არიან. კერძოდ: პირველი (ეკლესია) საღვთო წარმომავლობისაა; იგი ზეცის ბინადარია და წუთისოფლის სტუმარი ქრისტე მაცხოვრის მსგავსად, მაშინ როდესაც მეორე (სახელმწიფო) ამქვეყნიური მოვლენაა; იგი წუთისოფლის მკვიდრია და ეკლესიის არც ისე კეთილი მასპინძელი. ამიტომ ეს ორი მოვლენა, თითოეული მათგანის ბუნებიდან გამომდინარე, ისეთსავე წინააღმდეგობაში იმყოფებიან ერთმანეთთან, როგორც ცა და მიწა, სული და ხორცი, ქრისტე და კეისარი. ეს არის იმის მიზეზი, რომ ახალპროტესტანტები და თავისუფალ ეკლესიათა წარმომადგენლები (ასე ეწოდებათ ბაპტისტებსა და მათთან ახლოს მყოფ სხვა დენომინაციებსაც) სახელმწიფოსთან გაერთიანებაზე ანუ გასახელმწიფოებრიობაზე, კონკრეტულად კი სახელმწიფოსაგან დაფინანსებაზე უარს ამბობენ. შეუიარაღებელი თვალითაც აშკარაა, რომ როგორც დოგმატის, ისე წესგანგების და საღვთო წერილთან დამოკიდებულების თვალსაზრისით პროტესტანტული ეკლესიები (როგორც ლუთერ-ცვინგლ-კალვინისეულები, ისე ანაბაპტისტურ-ბაპტისტურები, ე. ი. როგორც ტრადიციულ-პროტესტანტულები, ისე მოდერნისტულ-პროტესტანტულები) დაპირისპირებული არიან როგორც კათოლიკურ და მართლმადიდებლურ, ისე ძველი ტრადიციისა და კანონიკის სხვა ეკლესიებთან. ეკლესიათა ამ ბოლო ჯგუფში ის ეკლესიები მოიაზრება, რომლებსაც ძველი წეს-ჩვეულებები აქვთ და რომლებსაც ძველორიენტალურ ეკლესიებად მოიხსენიებენ. ეს არც არის გასაკვირი, რადგან ძველორიენტალური ეკლესიები ისევე აღიარებენ ძველი საეკლესიო ტრადიციის ავრორიტეტს, ღვთის წინაშე ეკლესიის შუამავალ როლს, ბავშვების ნათლისღებას და სახელმწიფოსთან ორგანიზაციულად გაერთიანების შესაძლებლობას, როგორც კათოლიკური და მართლმადიდებლური ეკლესიები. პროტესტანტები საქართველოში დაისმის კითხვა: როდის გაიგეს პირველად ქართველებმა, რომ დასავლეთ ევროპაში საეკლესიო ტრადიციის გადაფასებისა და უარყოფის პროცესი დაიწყო? ამ კითხვაზე მეტ-ნაკლებად ზუსტი პასუხი მოითხოვს საქართველოში პროტესტანტობის ისტორიის საფუძვლიან ცოდნას და დეტალების გათვალისწინებას. ეს დარგი, სამწუხაროდ, სათანადო დონეზე შესწავლილი არ არის, თუმცა მოგვეპოვება გამოკვლევები ამ ისტორიის ცალკეული საკითხებისა და მონაკვეთების შესახებ. ჩვენც შევეცდებით, წარმოვაჩინოთ ჩვენთვის ხელმისაწვდომი გამოკვლევების შედეგები და პირველწყაროთა მონაცემები იმდენად, რამდენადაც ამის საშუალებას წინამდებარე მიმოხილვის ფორმატი და ხასიათი გვაძლევს. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ცნობებს რომის ეკლესიაში სარწმუნოების ნიადაგზე სერიოზული პრობლემების აღმოცენების შესახებ საქართველოში დროულად უნდა შემოეღწია. ეს იმ მიმოწერის მეშვეობით მოხდებოდა, რომელიც საქართველოს სამეფო კარსა და რომის პაპის კურიას შორის მიმდინარეობდა. და მართლაც: ცნობას იმის შესახებ, რომ რომის ეკლესიაში სარწმუნოებრივი ხასიათის დაპირისპირებაა, ჩვენ ვპოულობთ პაპ გრიგოლ IX-ის წერილში, რომელიც მან მეფე რუსუდანსა და მხედართმთავარ ივანე მხარგრძელს გამოუგზავნა 1240 წელს. პაპი მწუხარებით და დანანებით აღნიშნავს, რომ არა მარტო საქართველოს ეკლესიას, არამედ რომის ეკლესიასაც დიდი პრობლემები აქვს სარწმუნოების დაცვის საქმეში, რადგან ამ ეკლესიას როგორც მუსლიმები, ისე შინაური მტრები ებრძვიანო. აი, მის უწმინდესობის სიტყვები: "ჯერ არს, რომ თქვენც ჩვენ შეგვიბრალოთ, რადგან სარწმუნოების მტერი ჩვენც ძლიერ გვდევნის. გარდა იმისა, რომ სარკინოზები ესპანეთსა და სირიაში სდევნიან კათოლიკე სარწმუნოებას, ზოგიერთნი ქრისტეს სარწმუნოებისაგან განდგომილნი წინ აღგვიდგნენ... უნდათ ახალი მწვალებლობის დამყარება და ცდილობენ მოსპონ ჭეშმარიტი სარწმუნოება, რომელმაც უნდა დაიხსნას და აცხოვნოს ადამის ნათესავი". მართალია, ამ დოკუმენტში არ არის მკაფიოდ ნათქვამი, თუ ვინ იგულისხმება ,,შინაურ მტრებში”, მაგრამ არაფერი გვიშლის ხელს ვიფიქროთ, რომ აქ ლაპარაკია პროტესტანტული მოძრაობის ჩანასახებზე, რაც დასავლეთ ევროპის საეკლესიო სივრცეში სწორედ XIII ს-ის შუა წლებიდან შეინიშნება. ჩვენთვის ამ შემთხვევაში მთავარი და არსებითია შემდეგი: კითხვას, თუ ვის გულისხმობს პაპი (პონტიფექსი ანუ ხიდის მშენებელი) ,,შინაურ მტრებში”, იმდროინდელი ქართველებიც დასვამდნენ და ამ საკითხში სიცხადის შეტანას ისინი აღნიშნული წერილის მომტან მისიონერებს სთხოვდნენ. მართალია, პაპის ციტირებული ტექსტი და ზეპირი ცნობა, რომელიც სავარაუდოდ ამავე ტექსტს დაერთვებოდა, ძველი და ტრადიციული ეკლესიის საწინააღმდეგო მოძრაობას ერთობ უარყოფით კონტექსტში წარმოსახავდა, მაგრამ ინფორმაცია ამ მოძრაობის შესახებ ქართველთა ყურადღების ცენტრში მაინც მოექცეოდა. შეუძლებელია, ჩვენი ქვეყნის მაშინდელი მოაზროვნე საზოგადოების თუნდაც პატარა ნაწილში მაინც არ გაჩენილიყო სურვილი, კიდევ მოესმინათ და მეტი გაეგოთ პროტესტანტობის თაობაზე. ამ სურვილის შესრულება კი შესაძლებელი გახდებოდა როგორც კათოლიკე მისიონერების, ისე სხვადასხვა წოდების, პროფესიისა და მრწამსის ადამიანების მეშვეოვით, რომლებიც გვიან შუა საუკუნეებში დასავლეთ ევროპიდან საქართველოში ხშირად შემოდიოდნენ. ორმხრივი კონტაქტი ორი სხვადასხვა ტრადიციისა და კულტურის ხალხს ინფორმაციატა ურთიერთგაცვლისაკენ მოუწოდებდა. ჩვენ ვიცით ისტორიიდან, რომ აღნიშნულ დროს (XIII-XVIII სს.) დასავლეთ ევროპის რიგი ქვეყნები არა ერთმა და ორმა ქართველმა სხვადასვა მიზნით და მოტივით შემოიარა. მარტო ბერი ანდრიას (ნასყიდა ლოპომანის), ნიკიფორე-ნიკოლოზ ირუბაქიძე-ჩოლოყაშვილის, სულხან-საბა ორბელიანის, დავით გურამიშვილისა და რაფიელ დანიბეგაშვილის დასახელება რად ღირს. პირველი პროტესტანტი ევროპელი, რომელმაც საქართველო მოიხილა, იქ არამცირედი ჟამი დაყო და ადგილობრივ ხალხთან აქტიური კონტაქტები დაამყარა, გახლდათ ფრანგი დიპლომატი, მოგზაური და ვაჭარი ჟან შარდენი. მან საქართველოში XVII ს-ის შუა წლებში იმოგზაურა, შემოიარა აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს რეგიონები და დაგვიტოვა უნიკალური ცნობები ამ ქვეყნის რელიგიური ყოფის დეტალებზეც კი. აღსანიშნავია, რომ მან ამ ცნობების დიდი ნაწილი საზოგადოებასთან ურთიერთობის შედეგად მოიპოვა. მის ნაამბობში არამცირედი ადგილი უჭირავს კათოლიკე მისიონერების საქართველოში საქმიანობის აღწერას. ეს საქმიანობა მას დანახული და შეფასებული აქვს პროტესტანტის თვალით, თანაც ისეთი მორწმუნე პროტესტანტის თვალით, რომელიც მზად არის, მსხვერპლი გაიღოს საკუთარი სარწმუნოებისათვის. ამ გარემოების გათვალისწინების შემდეგ მივდივართ ლოგიკურ დასკვნამდე, რომ პროტესტანტი მოგზაური შემთხვევას არ გაუშვებდა ხელიდან, რათა რელიგიის საკითხებით დაინტერესებულ ქართველებთან თავისი სარწმუნოების უპირატესობაზე ესაუბრა (კათოლიკური პროპაგანდის საპირისპიროდ), როგორც კი მარჯვე შემთხვევას იპოვიდა და რამდენადაც ის ამას მოახერხებდა. პროტესტანტული იდეებისა და საღვთისმსახურო პრაქტიკის გაცნობის შესაძლებლობას ქართველებს სხვა პროტესტანტი მეცნიერი მოგზაურებიც მისცემდნენ. მათ შორის პირველ რიგში უნდა დავასახელოთ გერმანელი სწავლულები: იაკობ რაინეგსი და იოჰან გიულდენშტედტი, რომლებიც თითქმის ერთსა და იმავე დროს (XVIII ს-ის შუა წლები) იმყოფებოდნენ საქართველოში, ესაუბრებოდნენ რიგით მოქალაქეებს, სწავლობდნენ ამ ქვეყნის ბუნებას, მისი ხალხის ენას და ზნე-ჩვეულებებს. გიულდენშტედტი არის პირველი (ჩვენთვის ხელმისაწვდომი წყაროების მიხედვით), რომელმაც დააფიქსირა დასავლეთ ევროპის პროტესტანტულ-ევანგელური მისიების მოღვაწეობა კავკასიასა და, კერძოდ, საქართველოში. თერგის მიდამოებში 1773 წლის 15 მაისს ის შეხვდა ოთხ გერმანელ ევანგელისტ მისიონერს, რომლებიც მთიელთა ევანგელიზაციისათვის იღვწოდნენ. პროფ. შოთა ხანთაძემ შეისწავლა დეკუმენტური მასალა აღნიშნული მისიების შესახებ და გამოარკვია, რომ ისინი დაკავშირებული იყვნენ ბრიტანეთის ბიბლიურ საზოგადოებასთან, რის გამოც უპირატეს მიზნად საღვთო წერილის მოსახლეობის ფართო ფენებში გავრცელებას ისახავდნენ და დღის წესრიგში აყენებდნენ საკითხს ამ წერილის (ბიბლიის) თანამედროვე ენებზე ამეტყველების შესახებ. აქ, ცხადია, ახალი ქართული ენაც იგულისხმება, რადგან ბიბლიის ძველი ქართული ტექსტი ახალი ეპოქის ქართველს აღარ ესმის. ირკვევა, რომ ამ იდეას XVIII ს-ის დასასრულისა და XIX ს-ის დასაწყისში არა ერთი და ორი ქართველი მოუხიბლავს, მათ შორის სასულიერო პირები, ეპისკოპოსებიც კი. ერთ-ერთი ასეთი ეპისკოპოსი ყოფილა დოსითეოს ფიცხელაური, რომელიც საეკლესიო-საღვთისმსახურო ენის დემოკრატიზაციის თეორიას იზიარებდა. დაისმის კითხვა: გამოუჩნდნენ თუ არა ლუთერს მიმდევრები საქართველოში XIX საუკუნემდე? ისტორიკოსი ზაქარია ჭიჭინაძე ფიქრობდა, რომ ლუთერსა და მის მოძღვრებას საქართველოში XIX ს-მდე, ამ ქვეყანაში გერმანული კოლონიების დაარსებამდე, დიდი ხნით ადრე იცნობდნენ და ზოგიერთი ქართველი, დიდგვაროვანიცა და მდაბიოც, ამ მოძღვრებას თანაუგრძნობდა. ასეთ დიდგვაროვნად წარმოედგინა მას მზეჭაბუკ ათაბაგი, რომელიც თითქოს ლუთერისავე სიცოცხლეში გაეცნო ლუთერანობას და თავის სამფლობელოში, მესხეთში, მისი დანერგვა სცადა. ჩვენ არ ვიცით, რა წყაროთი სარგებლობდა მკვლევარი, როდესაც ამ თეორიას აყალიბებდა, მაგრამ ფაქტია, რომ ეს თეორია ჯერჯერობით არ მართლდება, რადგან სათანადო დოკუმენტები არ ჩანს. პირველი პროტესტანტები, რომლებიც საქართველოში მოვიდნენ და დამკვიდრდნენ, იყვნენ გერმანელი ლუთერანები შვაბიის მხარედან, ბადენ-ვიურტემბერგიდან. ისინი აქ ჯგუფ-ჯგუფად 1817-1818 წლებში შემოვიდნენ და თბილისსა და მის ახლო რაიონებში განსახლდნენ. მათ უმრავლესობას ე. წ. სეპარატისტი ლუთერანები შეადგენდნენ, ანუ ისინი, რომლებიც ოფიციალურ ლუთერანულ ეკლესიას და სახელმწიფოს უპირისპირდებოდნენ. ამ დაპირისპირების მოტივად და მიზეზად მკვლევრები ასახელებენ მძიმე სოციალურ-ეკონომიურ ფონს, რომელიც ნაპოლეონის დაპყრობითმა და გამანადგურებელმა ომებმა განაპირობა. ამ დროს გაჩნდნენ ,,წინასწარმეტყველები”, რომლებიც ამტკიცებდნენ: წუთისოფლის დასასრული და მეორედ მოსვლა ახლოვდება! ეს ჟამი 1836 ან 1846 წელს დადგება! ამ დროს სისხლის ტბაში ჩაიხრჩობა ევროპა! ვისაც ხსნა სურს, დაუყოვნებლივ უნდა დაადგეს გზას აღმოსავლეთისაკენ, კავკასიისაკენ, არარატის მთის მიდამოებისაკენ, სადაც გამოჩნდება მაცხოვარი იესო ქრისტე და ,,ასწლოვანი სამეფო” დაფუძნდება! ბევრმა შვაბმა ლუთერანმა იწამა ეს წინასაწარმეტყველება, სასწრაფოდ გაყიდა უძრავ-მოძრავი ქონება და აღთქმული ქვეყნისაკენ გაემგზავრა. თუ რა გადახდა რელიგიური შიშით დაზაფრულ ხალხს გზაზე, რა გაჭირვებით მოიპოვეს ბინა უცხო ქვეყანაში და როგორ წარიმართა ადაპტაციის პროცესი, სპეციალურ ლიტერატურაში კარგადაა ცნობილი. ეს ამბები ჩვენ გახილული გვაქვს წიგნებში: ,,რელიგიის კარიბჭე” და ,,მსოფლიო რელიგიები საქართველოში” (§ ლუთერანები და მათი ეკლესია საქართველოში). ამჟამად ყურადღებას გავამახვილებთ იმაზე, თუ როგორ აეწყო ამ ხალხის საეკლესიო ცხოვრება ახალ გარემოში და რა შესძინეს მათ იმ ერს და ქვეყანას, სადაც ისინი ბედისწერამ გადაისროლა. ზოგადი სურათი ასეთია: იმედები დაიმსხვრა; საოცნებო სანახებამდე _ არარატის მთამდე და იერუსალიმამდე მიღწევა _ ვერ მოხერხდა (რუსეთის მთავრობამ მათ ამის საშუალება არ მისცა). თბილისი და მისი შემოგარენი, რაც კოლონისტებს, როგორც ჩანს, თავიდან ასევე საოცნებო მხარედ წარმოედგინათ, სულაც არ აღმოჩნდა საოცნებო. ამან კი უმალვე სკეპსისი და მასობრივი დეპრესია გამოიწვია. ისინი ეულებად და გარიყულებად გამოიყურებოდნენ: მათ მხარეს არც ლუთერანული ეკლესია იდგა და არც გერმანიის მთავრობა. გავითვალისწინოთ, რომ კოლონისტებს ერთიც და მეორეც სეპარტისტებს და მოღალატეებს უწოდებდა. დოკუმენტურ მასალაზე დაყრდნობით ირკვევა, რომ საქართველოში გადმოსახლებულ გერმანელ კოლონისტებს თავდაპირველად პასტორები არ ჰყოლიათ. პასტორ-მქადაგებლების ფუნქციას სულიერი მასწავლებლები ასრულებდნენ, რომლებსაც ისინი თავიანთი საზოგადოებებიდან ირჩევდნენ. ასეთი მასწავლებლები კი მძიმე სულიერ მდგომარეობაში მყოფ ხალხს, როგორც ჩანს, სათანადოდ ვერ ემსახურებოდნენ. ამის გამო კოლონისტებს შორის გაჩნდა სურვილი, რომ დაბრუნებოდნენ ოფიციალურ ლუთერანულ ეკლესიას და კანონიერად დადგენილი პასტორები შეეძინათ. ამის თაობაზე საყურადღებო ინფორმაციას შეიცავს ერთი საარქივო საქმე, რომელიც მოცემული საკითხის ისტორიისათვის მნიშვნელოვან დოკუმენტად წარმოგვიდგება. ესაა ბრიტანეთის ბიბლიუირი საზოგადოების პეტერბურგის განყოფილების მდივნის, დოქტ. პანკერტონის წერილი ბაზელის ევანგელისტური მისიის კომიტეტს, დათარიღებული 1819 წლის იანვრით. პანკერტონი, რომელიც, შესაძლებელია, თავადაც ლუთერანი იყო, აღნიშნულ კომიტეტს ასეთი ინფორმაციითა და თხოვნით მიმართავს: ,,ისინი [კავკასიაში მცხოვრები გერმანელები] საფრთხეში არიან და შებრალებას იმსახურებენ. კოლონისტები შველას ითხოვენ. იქნებ შეძლოთ და ორი ან სამი ღვთისნიერი ახალგაზრდა გამოაგზავნოთ, რომლებიც შემცდარ ცხვრებს მოძებნიან და მოაგროვებენ... გერმანელები, რომელთათვისაც მე გთხოვთ, უმეტესწილად მუსულმანებითა და წარმართებით არიან გარემოცულნი. ასე რომ, თქვენს მისიონერებს შეუძლიათ, რომ ამავე დროს მათაც [აღნიშნულ ,,მუსლიმებსა და წარმარტებს”] მოემსახურონ” (რ. მაისურაძე, ბაზელის ევანგელიკური მისია და გერმანელი ლუთერანები საქართველოში. ფილოსოფიური ძიებანი, VIII, თბ., 2004, გვ. 292). შვეიცარიელი მისიონერები ბაზელიდან საქართველოში 1823 წელს ჩამოვიდნენ. მათ მთავარ მიზანს გერმანელი ლუთერანების მომსახურება შეადგენდა, რათა, დამოწმებული დოკუმენტის სიტყვებით რომ ვთქვათ, ,,შემცდარი ცხვრები მოეძებნიათ და მოაგროვებინათ”, ანუ სეპარატისტები ლუთერანულ-პასტორული ეკლესიისათვის დაებრუნებინათ. ბაზელის ევანგელური მისია, რამდენადაც ეს ჩვენთვის ცნობილია, იყო პროტესტანტულ ეკლესიათა პირველი ოფიციალური და ორგანიზებული მისია საქართველოში. თამამად შეიძლება ითქვას, რომ მან თავის მოვალეობას წარმატებით გაართვა თავი. კოლონისტი სეპარატისტების უდიდესი ნაწილი ლუთერანთა ოფიციალურ ეკლესიას დაუბრუნდა და ,,კავკასიელ შვაბიელთა რელიგიური ცხოვრება” მათი დედა ეკლესიის კანონიკური ნორმების კვალდაკვალ წარიმართა. ლუთერანული ეკლესია საქართველოში აქტიურად ჩაება ქვეყნის აღმშენებლობის საქმეში. ყველასათვის სახილველი და მისაბაძი გახდა ამ ეკლესიის წარმომადგენელთა შრომის კულტურა და ენთუზიაზმი. ლუთერის ასკეტური სისტემის თანახმად, შრომაში გამოვლენილ სიბეჯითეს განუზომელი ფასი აქვს; ღმერთს მოსწონს ღრმა და გულმხურვალე, მაგრამ არა ხანგრძლივი და სიტყვამრავალი ლოცვები; ყურადღება უნდა გავამახვილოთ არა რიტუალებზე, არამედ ჩვენს შინაგან სულიერ მდგომარეობაზე. მართლაც: საქართველოში იშვიათად ნახავდით ფუქსავატ ლუთერანს. ისინი შრომობდნენ და სწავლობდნენ გულმოდგინედ, ქმნიდნენ დოვლათს, გამოირჩეოდნენ სანიმუშო ყოფაქცევით და პუნქტუალობით. საკითხი, თუ როგორ წარიმართა ლუთერანთა ეკლესიის ცხოვრება საქართველოში და რა ვითარებაა ამ ეკლესიაში ამჟამად, ამასთანავე: კიდევ რომელი პროტესტანტული დენომინაციები და ეკლესიები გაჩნდა ამავე ქვეყნის რელიგიურ სივრცეში, წინამდებარე თემის მომდევნო ნაწილად წარმოგვიდგება. როგორც პირველ ნაწილში აღვნიშნეთ: ჩვენს ხელთ მყოფი მასალების მიხედვით, რეფორმატორი ქრისტიანი პროტესტანტების სარწმუნოება და ტრადიცია საქართველომ იმ ლუთერანებისაგან გაიცნო, რომლებიც ერთობ ორიგინალური პოზიციით გამოირჩეოდნენ. აქვე დავძენთ შემდეგსაც: ამ პოზიციას თეოლოგიურ ლიტერატურაში ეწოდება ხილიაზმი ანუ, ქართული გახმოვანებით, ქილიაზმი. სახელწოდება მომდინარეობს ბერძნული სიტყვისაგან ,,ხილიას”, რაც ნიშნავს რიცხვით სახელს ,,ათასი”. ქილიასტებს სწამდათ, რომ მანამ, სანამ ქვეყნის აღსასრული დადგება და საყოველთაო განკითხა მოხდება, დედამიწაზე ქრისტეს ათასწლოვანი სამეფო დაარსდება და ამ სამეფოს მოქალაქეობა მხოლოდ და მხოლოდ რჩეულ ქრისტიანებს ერგებათ. ასეთი რწმენა-წარმოდგენები ეკლესიის ისტორიის ადრეული პერიოდში, რომის იმპერიის სივრცეში, აღმოცენდა, თუმცა ეკლესიის საერთო აზრი მათ მიმართ მკვეთრად უარყოფითი იყო. საეკლესიო კრებების დადგენილებათა თანახმად, ქილიაზმი სიმართლეს არ შეესაბამება და მას ერესის კვალიფიკაცია უნდა მიეცეს. ამის მიუხედავად ქილიასტური მსოფლმხედველობა გზადაგზა მაინც იჩენდა თავს და, აი, ის გერმანელი ლუთერანების ერთ ნაწილშიც გამოვლინდა. ლაპარაკია შვაბიის მხარის ლუთერანებზე. მართალია, აღნიშნული მსოფლმხედველობა ახალი არ იყო, მაგრამ მას სპეციფიკური ნიშან-თვისებები ახასიათებდა, კერძოდ: გერმანელ ქილიასტებს სჯეროდათ, რომ ქრისტეს ათასწლოვანი სამეფო ბინას არარატის მთასა და იერუსალიმს შორის დაიდებს. ოფიციალურმა ლუთერანულმა ეკლესიამ ქილიაზმი არ გაიზიარა; მან ეს მიმდინარეობა სეპარატიზმად მონათლა და გერმანელ ქილიასტების სეპარატისტები უწოდა. ასეთივე პოზიცია დააფიქსირა სახელმწიფომაც. ამიტომ (და აქედან გამომდინარე) ცხადია: როგორც შვაბიის მაშინდელი მთავრობა, ისე ოფიციალური ლუთერანული ეკლესია ცდას არ აკლებდა, რომ სეპარატისტები დედა ეკლესიის (ამ შემთხვევაში, ლუთერანული ეკლესიის) წიაღში დაბრუნებულიყვნენ, მაგრამ ამ ცდას წარმატება არ მოჰყვა ანუ აღნიშნული ქილიასტურ-სეპარატისტული რწმენა-წარმოდგენების შეცვლა გერმანიაში ვერ მოხერხდა. მასალები, რაც ჩვენთვის ხელმისაწვდომია, გვაძლებს საფუძველს ვთქვათ: გერმანელი სეპარატისტები ქილიასტური მოლოდინისაგან საქართველოში, ქართლში, გათავისუფლდნენ. ამ საქმეში გადამწყვეტი როლი ორმა ფაქტორმა შეასრულა. პირველი არის ის, რასც უკვე შევეხეთ (ნაწ. I): ბაზელიდან საქართველოში გამოგზავნილი მისიონერების თავდადება და ძალისხმევა. მეორე და უფრო ძლიერ ფაქტორად წარმოგვიდგება პროცესი, რომელიც შეგვიძლია ასე დავასათაუროთ: ქილიასტური მოლოდინის არგამართლება. ეს ვრცელი თემა და დრამატული ამბებით გაჯერებული ისტორიაა. მოკლე მიმოხილვა ძირითადი ლიტერატურის მითითებითურთ მოცემული გვაქვს წიგნში ,,მსოფლიო რელიგიები საქართველოში” (თბ., 2002, გვ. 160-162). ამიტომ აქ ყურადღებას იმ დეტალებსა და წახნაგებზე გავამახვილებთ, რაც წინამდებარე თემისათვის არსებითია და რაც დასახელებულ წიგნში ასახული არ არის. ქრისტეს მეორედ მოსვლა, საქართველოს გერმანულენოვან კოლონიებში გავრცელებული რწმენა-წარმოდგენების თანახმად, 1846 წელს უნდა მომხდარიყო. ამას ირწმუნებოდა ქადაგი ქალი - ბარბარა შპონი. ის კოლონია კატარინენფელდში (იგივე ბოლნისი) ცხოვრობდა, მაგრამ სხვა კოლონიებშიც ბევრს მოგზაურობდა, თანამორწმუნეებს იერუსალიმში გამგზავრებისაკენ მოუწოდებდა და მათ იქ ათასწლოვან სამეფოში შეყვანასაც ჰპირდებოდა. სეპარატისტებმა, რომლებმაც ბარბარა შპონის ქადაგება ირწმუნეს, იერუსალიმში მარშით გამგზავრების თარიღად 1843 წლის 9 ივნისი გამოაცხადეს და გაემგზავრებოდნენ კიდეც, რომ არა ადგილობრივი პოლიციისა და ჯარის წინააღმდეგობა, აქტივისტების დაპატიმრება და ანტიქილიასტური პროპაგანდის გაძლიერება. იმის თაობაზე, თუ როგორი ატმოსფერო სუფევდა იმავე 1843 წელსა და მის ახლო ხანს საქართველოს გერმანულენოვან კოლონიებში, რა სახის რელიგიური დინებები შეინიშნებოდა იქ და როგორ მიმდინარეობდა კოლონისტების ადგილობრივ ვითარებასთან გაშინაურების პროცესი, ფასდაუდებელ ცნობებს გვაწოდებენ გერმანელი მოგზარები და მეცნიერები: კარლ კოხი (1809-1878) და მორიც ვაგნერი (1813-1887), რომლებიც ერთსა და იმავე დროს (XIX ს-ის 40-იან წლებში), ოღონდ სხვადასხვა გზებით და სხვადასხვა პროგრამით ეწვიენ საქართველოს და კარგად გაეცნენ მის რეალიებს. (ორივე ავტორის შესაბამისი ნაშრომები თარგმნილია ქართულად: კ. კოხისა და ო. სპენსერის ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ, თარგმანი ლ. მამაცაშვილისა, თბ., 1981; მორიც ვაგნერი საქართველოს შესახებ, თარგმანი გ. გელაშვილისა, თბ., 2002.) ხსენებულ პირებს აინტერესებდათ ყველაფერი, რაც საქართველოსა და კავკასიას შეეხებოდა; ცხადია, ყურადღებას თანამემამულე კოლონისტების მისამართითაც ამახვილებდნენ და მათი ახალმოსახლეობის ამბებს გულდასმით აღნუსხავდნენ. ამ ამბებიდან ბევრს სარწმუნოებრივი შინაარსი და დატვირთვა ჰქონდა. კოხის ნაამბობიდან ჩანს, რომ კოლონისტების საქართველოში აკლიმატიზაციის პროცესი XIX ს-ის 30-იანი წლების მიწურულს უკვე დამთავრებული იყო. მათი დიდი ნაწილი წარმატებით უძღვებოდა მეურნეობას და დოვლათითაც ხარობდა. ერთ კოლონისტს, გვარად ზალცმანს, თბილისში ისეთი სასტუმრო ჰქონდა გამართული, რომელიც იმდროინდელ ევროპულ სასტუმროებს არ ჩამოუვარდებდა და უცხოელი არისტოკრატების მოთხოვნებს აკმაყოფილებდა. კოხი მას ,,გერმანულ სასტუმროს” უწოდებს და აღნიშნავს, რომ იქ ცხოვრებით კმაყოფილია. მისი ყურადღება განსაკუთრებით საქართველოში დაბადებული გერმანელი ჭაბუკებისა და ქალიშვილების მეტყველებამ, მათმა შვაბურმა დიალექტმა და ნაციონალურმა ტანსაცმელმა მიიქცია. ჩანდა, რომ ახალი გარემო და საცხოვრისი კოლონისტების იდენტობასა და თვითმყოფადობას საფრთხეს არ უქმნიდა. ისინი, ერთი მხრივ, ეცნობოდნენ ადგილობრივ კულტურას და, მეორე მხრივ, თავიანთ კულტურას, იქნებოდა ეს კარტოფილი, სხვადასხვა ჯიშის მწვანილი თუ ყავა, მასპინძელი ქვეყნის ხალხს აცნობდნენ და ასე შეჰქონდათ წვლილი ადგილობრივი კულტურის გამდიდრების საქმეში. ბევრ საინტერესო ცნობას და დაკვირვებას გვიზიარებს ხსენებული მოგზაური თანამემამულე კოლონისტების ცხოვრებიდან, მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩვენს ყურადღებას ყველაზე მეტად იქცევს მისი წიგნის ის ადგილი, სადაც ლაპარაკია დიდუბის კოლონიაზე და ნათქვამია, კოლონისტები ამ ოცი წლის განმავლობაში კარგად მოეწყვნენ, ადგილობრივ ხალხზე უკეთესად ცხობრობენ, მაგრამ არ ინდომებენ, რომ ცხოვრების პირობები კიდევ უფრო გაიუმჯობესონო. კითხვა, რომელსაც ის ამ კონტექსტში სვამს, ასე ჟღერს: რატომ არ ამჟღავნებს დიდუბელი ახალმოსახლეების გარკვეული ნაწილი უფრო მეტ ენთუზიაზმს და შრომის ხალისს? მაგალითად: რატომ არ გამოჰყავთ მტკვრიდან არხი საკარმიდამოთა მოსარწყავად? ჩანს, რომ ისინი მომავალზე არ არიან ორიენტირებული და დაისმის კითხვა: რატომ? ასეთი გულგრილობის მიზეზად ავტორი ,,რელიგიურ ფანატიზმს” ასახელებს და ამბობს: ,,ნაწილი კოლონისტებისა დღესაც დარწმუნებული არიან, რომ ქვეყანას მალე საშინელი სამსჯავრო მოევლინება და განკითხვის დღეს ყველა უნდა ჩავიდეს იერუსალიმში, სადაც მალე ტახტზე მჯდომარე ღმერთი განსჯის მკვდარსა და ცოცხალს. ჩემს ჩამოსვლამდე რამდენიმე წლით ადრე აქ თურმე 70 წლის მოხუცი ქალი ქადაგად დაეცა, თავი ქრისტეს საცოლედ გამოაცხადა და ბევრი უბედურება დაატრიალა. მხოლოდ რუსეთის ხელისუფლების ენერგიის წყალობით (....) მოხერხდა კიდევ უფრო დიდი უბედურების თავიდან აცილება” (გვ. 214-215). ცხადია, ლაპარაკია ბარბარა შპონსა და იმ მოვლენებზე, რასაც უკვე შევეხეთ. კარლ კოხის ამ მონათხრობიდან იმასაც ვგებულობთ, რომ კოლონისტების საქართველოდან იერუსალიმში გამგზავრების განზრახვას თურმე ყაჩაღების ყურამდეც მიუღწევია. მათ თადარიგი დაუჭერიათ, რათა მგზავრებს თავს დასხმოდნენ და გაეძარცვათ, მაგრამ კოვზი ნაცარში ჩავარდნიათ. ნაცარში ჩაუვარდათ კოვზი აგრეთვე თავად სეპარატისტებსაც: მათ არა მარტო იერუსალიმში ჩასვლის გეგმა ჩაეშალათ, არამედ ქილისატური იმედებიც გაუცრუვდათ: დადგა 1846 წელი, მაგრამ არც ქრისტე მოვიდა და არც მისი ათასწლოვანი სამეფო დაარსდა. ამიტომ ისინი თავიანთ დედა ეკლესიაში თითქმის მასობრივად დაბრუნდნენ. ამავე კოლონისტების სულიერ ცხოვრებაზე უფრო ვრცლად საუბრობს მორიც ვაგნერი. საგულისხმოა, რომ მან უარი თქვა ზემოთ ხსენებულ ზალცმანის სასტუმროზე და თბილისის სხვა კოლონისტის, პროფესიით ხარატის, ოჯახში დაბინავდა იმის მიუხედავად, რომ ეს ოჯახი მრავალრიცხოვანი იყო და კომფორტითაც არ გამოირჩეოდა. მეცნიერი და მოგზაური, ჩანს, ფიქრობდა, რომ ახალმოსახლე თანამემამულეების ცხოვრებას ასე უფრო კარგად შეისწავლიდა. მოლოდინი გამართლდა: მან აქ კოლონისტების რელიგიური განწყობილებებისა და ,,ეკლესიური უთანხმოების” შესახებაც ბევრი რამ შეიტყო. ხსენებული ოჯახი ,,საოცრად მორწმუნე”, უფრო სწორად, - ცრუმორწმუნე აღმოჩნდა, რადგან კუდიანებისა და მოჩვენებების სჯეროდა და ექიმბაშებს უფრო ენდობოდა, ვიდრე ექიმებს. ვაგნერი ამბობს, ამ ოჯახის წევრებმა ეს ნაკლი ჩემი მეშვეობით დაძლიეს, როდესაც მე მათ ,,ორი წვეთი ყაყაჩოს წვენის ნაყენით ფაღარათ მოვურჩინე”-ო (გვ. 54). ჩვენ ვხედავთ, რომ ჩვენმა მოგზაურმა და მეცნიერმა კოლონისტებთან ურთიერთობაში ანტიქილიასტური პოზიცია გამოავლინა. იგი კმაყოფილებით ადასურებს ფაქტს, რომლის თანახმად მოახალშენეების დიდი ნაწილი სეპარატისტული აზრებისაგან 1843 წლამდე გათავისუფლდნენ. აი, მისი სიტყვები: ,,გაჭირვებამ, რაც მოჰყვა ხანგრძლივ და უაღრესად მომქანცველ მგზავრობას, განკურნა მრავალი მათგანი (სეპარატისტთაგანი, ნ.პ.) აღტყინებისაგან, სხვები კი აქცია ახირებულებად და ჯიუტებად. სეპარატისტებს აღარაფერი სურდათ შეესმინათ ეკლესიისა და მღვდლებისა; ლოცვებისა და გალობისათვის თავის სახლებში იკრიბებოდნენ” (გვ. 64). კოხის მსგავსად, ის გააოცა, თანამემამულე სეპარატისტების უინტერესობამ როგორც ამქვეყნიური ცხოვრების, ისე უკან დარჩენილი სამშობლოსა (შვაბიისა) ამბების მიმართ, - ერთხელ არ უკითხავთ, - რა ხდება ახლა იქ, ჩვენს სამშობლოშიო. ამავე თხრობიდან ვგებულობთ, რომ ეს ინდიფერენტიზმი, მეორედ მოსვლის მოლოდინით გამოწვეული, თურმე ,,საქართველოს ცაზე ერთი კომეტის გამოჩენას” გაუძლიერებია. კომეტა სწორედ 1843 წლის ზამთარში გამოჩენილა, რასაც სეპარატისტებისათვის თავზარი დაუცია; შეუწყვეტიათ სამიწათმოქმედო სამუშაოები, გადაუწყვეტიათ სახლ-კარის გაყიდვა და იერუსალიმში წასვლა სამყაროს თითქოსდა მოახლოებული აღსასრულის გამო. ამ აზრებს თბილისსა და მის შემოგარენში მკერავი დანიელ მაიერი ნერგავდა. მას ბარბარა შპონთანაც გაუბამს ალიანსი და თავადაც ქადაგად დაცემულა. ავტორი ვრცლად აღწერს იერუსალიმში გამგზავრების სამზადისა და ღვთისმსახურებას, რომელიც ამ სამზადისს ახლდა. ის საგანგებოდ ჩავიდა კატარინენფელდში (ბოლნისში), რათა ენახა, რა მოხდებოდა იქ 1843 წლის 9 ივნისს: მოახერხებდნენ თუ არა თანამემამულე სეპარატისტები იერუსალიმში მარშით გამგზავრებას? მან საკუთარი თვალით იხილა ხსენებულ კოლონიაში ქართლის სხვადასხვა კუთხიდან ჩასული თანამემამულეები, ხალხი, რომელიც ელოდებოდა ღრუბელს და ქრისტეს ამ ღრუბელზე, როგორც წინამძღვარს და უძლეველ მხედართმთავარს იერუსალიმისაკენ მიმავალ გზაზე. ვისაც აინტერესებს, თუ რა მოხდა ამ დროს ბოლნისში და ყველაზე მეტად, რის გამო შეეპარა იქ ქილიასტურ მოლოდინს ბზარი, შეუძლია იხილოს ვაგნერის წიგნის ის მონაკვეთი, რომელსაც ჰქვია ,,სეპარატისტების ბედი” და რომელიც არის დრამატიზმით და ტრაგიზმით, უფრო სწორად, ტრაგიკომიზმით სავსე ამბავი, თვითმხილველის მიერ დაწერილი (გვ. 65-87). დავძენთ, რომ ბედში (უფრო სწორად, სიმართლეში) სრულად გარკვევა სამი წლის შემდეგ მოხდა: მოაწია აღთქმულმა 1846 წელმა, მაგრამ ამქვეყნად ბევრი არაფერი შეიცვალა და ქილიაზმმაც თავისი დრო მოჭამა. ამიტომ საქართველოს ქილიასტი პროტესტანტები ცხოვრების ჩვეულებრივ რიტმს დაუბრუნდნენ, შეუერთდნენ თანამორწმუნეებისა და თანამემამულეების ეკლესიას და თავი ისახელეს შრომაშიც და წესიერებაშიც. ისინი გათავისუფლდნენ გამორჩეულობისა და ყველაზე უკეთესობის სინდრომისაგან, რის შემდეგაც ადგილობრივ კულტურასა და საზოგადო ყოფაცხოვრებასთან დამეგობრების გზას დაადგნენ. ადგილობრივი ხალხის თვალს, მოხიბლულს გერმანელი ლუთერანების პატიოსნებითა და შრომისმოყვარეობით, არ გამოპარვია ფაქტი, რომ ,,ღვთისმოშიშება და სიბეჯითე” ყველაზე მეტად სწორედ სეპარატისტებად სახელდებულ ადამიანებს ამკობდა. აი, რას წერს ვაგნერი ამ საკითხზე: ,,მიუხედავად იმისა, რომ კოლონიათა ინსპექტორი აძაგებდა სეპარატისტთა რელიგიურ საქციელს, ძალიან აქებდა მათ სამაგალითო ცხოვრების ხასიათს, პატიოსნებას, პირდაპირობას და დაუღალავ შრომისმოყვარეობას. მხოლოდ იერუსალიმური სიგიჟე აფერხებდა მომენტალურად ამ შრომისმოყვარეობას” (გვ. 89). და რადგან ,,იერუსალიმური სიგიჟისაგან” გათავისუფლება მოხერხდა, ყოფილი სეპარატისტების სახით ადგილობრივ ანუ, იგივე, ქართულ კულტურასა და ყოფაცხოვრებას ადამიანთა კიდევ ერთი შესანიშნავი ჯგუფი შეემატა ამავე კულტურისა და ქვეყნის სასარგებლოდ. დასახელებული წიგნებიდან ჩანს, რომ თბილისში იმხანად, კოლონისტების გარდა, არა ერთი და ორი გერმანელი ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა (ექიმად, იურისტად, საჯარო მოხელედ და უმაღლეს თანამდებობებზეც კი). მათი ნაწილი, ცხადია, პროტესტანტი იყო. ხსენებული მოგზაურები გაკვირვებული და მოხიბლულები არიან იმ ეთნიკური და ენობრივი მრავალფეროვნებით, რაც მათ თბილისში და განსაკუთრებით მის ბაზარში იხილეს: აქ არამც თუ გერმანულს, ესპანურსაც კი გაიგონებთო. ვაგნერი წერს: ,,ცნობილმა მოგზაურმა მიუნხენიდან”, ჰალბერგმა, რომელსაც თბილისში შევხვდი და რომელმაც ჩემთან ერთად ამ ქალაქის ბაზარი დაათვალიერა, თქვა, ,,არსად, გარდა კაიროს ბაზრისა, არც აღმოსავლეთში და არც დასავლეთში სხვადასხვა ხალხების ასეთი მიმზიდველი აღრევა” არ მინახავსო (გვ. 21). აღნიშნულ მრავალფეროვნებაში, ამ ,,მიმზიდველ აღრევაში”, გერმანელ პროტესტანტებს გამორჩეული ადგილი ეჭირათ როგორც რიცხოვნების, ისე აქტივობის თვალსაზრისით. ეს აქტივობა კი განსაკუთრებით მას შემდეგ გახდა საყოველთაო, რაც ამ ხალხის დარჩენილი ნაწილიც გათავისუფლდა ქილიასტური მოლოდინებისა და შიშებისგან (1843-1846 წლების შემდეგ). შვაბიელი და სხვა გერმანელი თუ არაგერმანელი ლუთერანების საქართველოში შემოსვლამ ხელი შეუწყო ქართულ ნიადაგზე აღმოსავლეთისა და დასავლეთის კულტურათა იმგვარ დიალოგს, რომ ამით არც ადგილობრივი და არც შემოსული ხალხების კულტურასა და რელიგიურ ტრადიციებს არაფერი დაკლებია. ჭეშმარიტებას ღაღადებს კარლ კოხი, როდესაც ამბობს: ,,აქ, თბილისში, აღმოსავლური ხასიათი ევროპულის გვერდით საკმაოდ კარგად არის შენახული” (გვ. 218). მოსულმა და დამხვდურმა კულტურებმა ერთმანეთი გაამდიდრეს და გააღრმავეს. საქართველოს სხვადასხვა რეგიონში მოქმედი კოლონიები იმ თვალსაზრისითაც წარმოადგენდა ერთობ ანგარიშგასაწევ ძალას, რომ მათ დიდი წვლილი შეჰქონდათ როგორც ადგილობრივი მრეწველობისა და ეკონომიკის, ისე ინტელექტუალური და სულიერი ცხოვრების სფეროში. ლუთერანებმა საქართველოში მართლმადიდებელი სწავლულების ყურადღებაც დაიმსახურეს და ურთიერთთანამშრომლობის სურვილიც ბუნებრივად აღმოცენდა. ამ მხრივ აღსანიშნავია ცნობილი სასულიერო პირისა და მეცნიერის, წმ. კირიონის (საძაგლიშვილის) მეგობრობა და თანამშრომლობა ადგილობრივ გერმანელ პასტორთან, გუსტავ ბერმანთან. ეს პიროვნება ითვლება საერთაშორისო მასშტაბის ხელნაწერის, კორიდეთის ბერძნული სახარების, ძირითადი ტექსტის (სახარების უძველესი ბერძნული ვერსიის) პირველ მკვლევრად. იმასთან დაკავშირებით, თუ როგორ აღმოჩნდა ეს ხელნაწერი კოდექსი (ყდაში ჩასმული წიგნი, ბეშქენ ოპიზარისგან მოჭედილი) ამ პასტორის ანუ პროტესტანტი მღვდლის ხელში და როგორ დაიწყო მან მართლმადიდებელი ეკლესიის ამ ლიტურგიკული წიგნის (სატრაპეზო სახარების) შესწავლა, გვმართებს გავითვალისწინოთ შემდეგი: წმ. კირიონი XIX-XX სს-ის მიჯნაზე, როდესაც ის ეპისკოპოსი იყო, თბილისის საეკლესიო მუზეუმის დირექტორად მუშაობდა. მან არა ერთსა და ორ პირველხარისხოვან ხელნაწერსა თუ სხვა არქეოლოგიურ ძეგლს მოუყარა თავი. მათგან პირველ რიგში ზემოთ აღნიშნული ხელნაწერი წიგნი უნდა დავასახელოთ. იგი გვიამბობს: "სამსახურებრივი დატვირთვა (...) არ მაძლევდა საშუალებას დამეწყო ამ შესანიშნავი ხელნაწერის შესწავლა. რამდენჯერმე შევთავაზე ჩვენი მუზეუმის წევრებს და სხვა პირებს, რომელთაც აქვთ უმაღლესი სასულიერო განათლება, ხელი მიეყოთ მისი დამუშავებისათვის; ვუწინასწარმეტყველებდი იმ სახელს, რომელიც ამ იშვითი ძეგლის შესწავლას უნდა მოეხვეჭა. მცდელობა დიდხანს უშედეგო იყო, მაგრამ ბოლოს და ბოლოს მუზეუმის ახალმა წევრმა, ადგილობრივმა განათლებულმა პასტორმა გუსტავ გუსტავის ძე ბერმანმა, რომელიც იმ დროს თბილისში მსახურობდა, წინადადებაზე დასტური მომცა და მართლაც: 1902 წლის აპრილში ის შეუდგა ოთხთავის შესწავლას, რისთვისაც დავუთმე კაბინეტი, სადაც ბეჯითად მუშაობდა" (ვრცლად: ნ. პაპუაშვილი, რამდენიმე ახალი ცნობა კორიდეთის კოდექსის შესახებ. ბიზანტინოლოგია საქართველოში _ 3, ტ. II, თბ., 2011, გვ. 502-503). ეს ინფორმაცია საყურადღებოა იმ ასპექტითაც, რომ ცხადყოფს წმ. კირიონის ტოლერანტობას და განსხვავებული აღმსარებლობის ადამიანებთან თანამშრომლობის კულტურას სარწმუნოებრივი შინაარსის თემებთან დაკავშირებითაც კი. ვხედავთ, რომ მართლმადიდებელი ეკლესიის მისდამი დაქვემდებარებული მუზეუმი იმდენად იყო ღია და თავისუფალი, რომ მის აქტივში პროტესტანტი მღვდლებიც წევრიანდებოდნენ და მართლმადიდებელი ეკლესიების სიძველეებს ამუშავებდნენ; საჭიროების შემთხვევაში დირექტორი მათ საკუთარ კაბინეტსაც უთმობდა. პროტესტანტული ეკლესიების მიმართ ცოცხალი და კეთილი ინტერესი XIX ს-ის შუა წლებში, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის აღმავლობის პერიოდში, არაერთმა ცნობილმა ქართველმა საერო და სასულიერო მოღვაწემ გამოხატა. მათ შორის პირველ რიგში უნდა დავასახელოთ წმინდანები: ილია ჭავჭავაძე და ეპისკოპოსი გაბრიელ ქიქოძე. ილია ჭავჭავაძე ქვეყნის კონსტიტუციონალიზმის საკითხში დემოკრატიულ პოზიციაზე იდგა და რელიგიური პლურალიზმის იდეას ემხრობოდა. ამის დასტურია მისი სიტყვები: ,,იყო დრო, როცა ფიქრობდნენ, რომ იქ, სადაც ერთსა და იმავე სახელმწიფოს ერნი სხვადასხვა წესით ადიდებენ ღმერთსა, ერთობა სახელმწიფოსი ვერ იხეირებს და დაირღვევაო. რეფორმაციამ დაამტკიცა, რომ ეგ აზრი მარტო უმეცრების ნაყოფია; დაამტკიცა, რომ ერთსა და იმავე სახელმწიფოში ძალიან კარგად მოთავსდება სხვადასხვაობა სარწმუნოებისა და ერთობის კავშირის საძირკვლიდამ ერთს ქვასაც ვერ გამოაცლის” (თხზ., ტ. 5, 1955, გვ. 81). ,,რეფორმაციის” ქვეშ პირველ რიგში მარტინ ლუთერის მოღვაწეობა და ევროპის ახალი რელიგიური წესრიგი იგულისხმება და, აი, ვხედავთ, რომ ეს წესრიგი, რომლის არსებით მხარედ სარწმუნოებრივი მრავალფეროვნება და ამ მრავალფეროვნებაში თანხმობა და ძმობა წარმოგვიდგება, საქართველოს ,,უგვირგვინო მეფეს" მოსწონს და სამშობლოში მისი გადმონერგვა სურს. ასევე ფიქრობდნენ ილია ჭავჭავაძის თანაგუნდელებიც. ამიტომ არაა გასაკვირი, რომ მათი პერიოდული ორგანო ,,დროება” მიესალმა ცნობას, რომელიც ინგლისიდან და ამერიკიდან მოვიდა: აღნიშნულ ქვეყნებში, თურმე, აღმოცენდა იდეა და დაიწყო მოძრაობა, რომელიც მიზნად დასავლური პროტესტანტული და აღმოსავლური მართლმადიდებლური ეკლესიების გაერთიანებას ისახავს; ამ მოძრაობის ერთ-ერთი აქტიური წევრი არის ჩვენი ქვეყნის დიდი მეგობარი _ ანგლიკანი მღვდელი და მეცნიერი სოლომონ მალანი, რომელმაც პლატონ იოსელიანის საქართველოს ეკლესიის ისტორია და გაბრიელ ეპისკოპოსის ქადაგებები ინგლისურად თარგმნაო. მოვისმინოთ სიტყვები, რომლებიც დასახელებული გაზეთის მაშინდელ რედაქტორს, ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის ერთ-ერთ მედროშეს, სერგეი მესხს ეკუთვნის: ,,ამ უკანასკნელ ჟამს ინგლისში და ამერიკაში გამოჩნდნენ იმისთანა სამღვდელო პირები, რომ შესაძლებლადა ხედვენ და დაიწყეს კიდეც მეცადინეობა შეერთებისათვის ორი ეკლესიისა აღმოსავლეთისა და ანგლიკანისა. ეს პირნი აცნობებენ აღმოსავლეთის ეკლესიის მდგომარეობას და საფუძველს ანგლიელ და ამერიკელ ღვთისნიერ ხალხს” (,,დროება”, 1870, 19.III, #11). ამ ცნობის პუბლიკაციის შემდეგ გავრცელდა ხმა, რომ ღირსი მღვდელი სოლომონ მალანი საქართველოში ჩამოსვლას და ყოვლადსამღვდელო გაბრიელთან სტუმრად მისვლას აპირებს. იმდროინდელი ქართველი მორწმუნე საზოგადოება მხურვალედ მიესალმა ამ ხმას. დაისმის კითხვა: რა დამოკიდებულება ჰქონდა წმინდა ეპისკოპოს გაბრიელს ინტელექტუალური, სამოქალაქო და ზნეობრივი ცხოვრების იმ ნორმებთან, რასაც ჩვენ დღეს დასავლურ ღირებულებებს ვუწოდებთ? გავითვალისწინოთ, რომ აღნიშნული ნორმები წარმომავლობით ყოვლად ქრისტიანული მოვლენები არიან; მათ ფესვები საღვთო წერილში უდგათ, მაგრამ ამ ფესვებმა ჟამთა ვითარებისა და ისტორიის დაუწერელი კანონის გამო მეტწილად პროტესტანტული ეკლესიების წიაღში გაიხარეს და გაიფურჩქნენ. დასავლურ ღირებულებათა ქვაკუთხედი არის ნების თავისუფლება, რომელიც მხოლოდ ფართო, ნათელი და ლოგიკური აზროვნების პირობებში ხორციელდება. სწორედ ასეთი აზროვნებით ხასიათდება წმ. გაბრიელს სამოძღვრო პრაქტიკა და წერილობითი მემკვიდრეობა (ვრცლად: ნ. პაპუაშვილი, წმ. ეპისკოპოსი გაბრიელი სარწმუნოებისა და მოქალაქეობის შესახებ ანუ: იტყოდა თუ არა უარს იგი ეკუმენიზმზე?. ,,სოლიდარობა”, 2013, #3, გვ. 29-42). ამიტომ არ არის გასაკვირი, რომ ხსენებულმა ანგლიკანმა სასულიერო პირმა სწორედ გაბრიელ ეპისკოპოსის მიმართ გაამახვილა ყურადღება და მასთან შეხვედრა მოინდომა. და მართლაც: იმერეთის ეპისკოპოსმა ის 1872 წლის 23 მაისს ქუთაისის რეზიდენციაში დიდი პატივისცემით მიიღო. ამ ვიზიტს ინგლისელი მკვლევარი დევიდ ლენგი ასე აღწერს: ,,მან ერთი კვირა დაჰყო ეპისკოპოსთან; თან ახლდა წირვასა და ღვდელმსახურებაზე (...) დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა რიტუალის ზვიადმა იერმა და გალობის ხმატკბილობამ, ხელზე მთხვევის ცერემონიამ და სხვა. თვითონ მალანმა ქართულად წარმოთქვა ქადაგება საკათედრო ტაძარში. გაბრიელ ეპისკოპოსთან მუსაიფში მან განმარტა ინგლისური ლოცვანის დიდი ნაწილი. საინტერესო ურთიერთობა დაამყარა მან ზოგიერთ ბერთან, რომელთაც დაათვალიერებინეს დავით მეფის აგებული ტაძარი, სადაც მერვე საუკუნის ხელნაწერი სახარება იყო". ანგლიკანი მღვდლის მართლმადიდებელთა ღვთისმსახურებაში მონაწილეობა; სახარების წაკითხვა (სტუმრობის პირველ დღეს მალანმა იოანეს მე-11 თავი, ლაზარეს აღდგინების ამბავი, წაიკითხა), ქადაგების წარმოთქმა და ლოცვის აღვლენა, სხვა არაფერია, თუ არა ეკუმენური თანალოცვა. ასე რომ, წმ. გაბრიელი წარმოგვიდგება პირველ ქართველ ეპისკოპოსად, რომელმაც ანგლიკანური ეკლესიის წარმომადგენელთან ილოცა და ამით პროტესტანტული ეკლესიისადმი პატივისცემა გამოხატა. საყურადღებოა აგრეთვე წმ. გაბრიელის ბიოგრაფიის შემდეგი დეტალი: როდესაც მისი მეუღლე გარდაიცვალა (1856 წ.), მან ჩვილი ბავშვი გასაზრდელად მიაბარა ,,ძიძას, ნემცის ქალს, ნემცების კოლონიაში", რაც არ მოხდებოდა, წინდა მამას პროტესტანტული სამყაროს მიმართ მეგობრული და თბილი დამოკიდებულება რომ არ ჰქონოდა. პროტესტანტული ეკლესიების მიმართ კეთილი განწყობილება გამოამჟღავნა აგრეთვე მორწმუნე მამულიშვილების იმ ნაწილმა, რომელიც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენისათვის იღვწოდა. იმ დროს არაერთმა ქართველმა მართლმადიდებელმა შესაძლებლად მიიჩნია საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის პროტესტანტულ ეკლესიებთან გაერთიანება. ამის თაობაზე მოგვეპოვება ცნობა, რომელიც დაწერილია 1912-1916 წლებს შორის საქართველოს საეკლესიო ისტორიის ერთ-ერთი მკვლევარის მიერ: ,,ათიოდე წელია, რაც საქართველოში საკმაოდ ძლიერი მოძრაობა დაიწყო სან[კტ]-პეტარბურგის ოფიციალური ეკლესიისაგან გამოყოფისათვის. მოძრაობაში მონაწილეობას იღებდა მთელი ერი. სეპარატისტთა უმრავლესობას უნდოდა რომის ეკლესიასთან გაერთიანება (.....). უმცირესობას სურს ანგლიკანურ ეკლესიასთან გაერთიანება, რაც არ გამორიცხავს პოლიტიკური შეხედულობების არსებობას; მაგრამ ამ იდეამ ჯერჯერობით ფართო მხარდაჭერა ვერ მოიპოვა“ (რემონ ჟენანი, საქართველო, ფრანგულიდან თარგმნა და კომენტარები დაურთო მ. მგალობლიშვილმა, თბ., 1996, გვ. 87). მართალია, აღნიშნულმა იდეამ, თურმე, ,, ფართო მხარდაჭერა“ ვერ მოიპოვა, მაგრამ მას პატრიოტი მორწმუნე ქართველების გარკვეული ნაწილი მაინც მიემხრო. გვაქვს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ ქართველი პატრიოტებს ამ პოზიციას ეპისკოპოს გაბრიელის ბიოგრაფიიდან ზემოთ გახსენებული ფაქტებიც გამოკვებავდა და გაამყარებდა. მართლმადიდებელი საქართველოს სასულიერო იერარქიაში პროტესტანტებისადმი კეთილი დამოკიდებულება, წმ. ეპისკოპოს გაბრიელს გარდა, არა ერთმა და ორმა მღვდელმა და მღვდელმთავარმა გამოამჟღავნა. ასეთად წარმოგვიდგებიან წმ. ამბროსი და წმ. ნაზარი. სწორედ მათ გაგზავნეს წმ. გრიგოლ ფერაძე დასავლეთ ევროპაში, რათა მას კათოლიკურ და ევანგელურ საღვთისმეტყველო სკოლებში ცოდნა გაეღრმავებინა და რწმენაში განმტკიცებულიყო. ასეც მოხდა: 1942 წელს გრიგოლ ფერაძე გაზის კამერაში მრავალშვილიანი ებრაელის მაგივრად შევიდა და მოწამის გვირგვინი დაიდგა. მან ბევრი იღვაწა ქრისტიანულ აღმსარებლობებს შორის ურთიერთგაგებისა და პატივისცემის დამყარებისათვის; აღიარა ხმამაღლა და ყველასთვის გასაგონად, რომ მართლმადიდებლობა, კათოლიკობა და ევანგელისტობა (პროტესტანტობა) არის ერთი და იმავე ძირისაგან ამოზრდილი სამი ტოტი და, ამდენად, ეს ტოტები - ეს აღმსარებლობები - ძმები არიან. 1926-1927 წლებში იგი გვერდით ედგა ვენისა და ლოზანის ეკუმენურ კონფერენციებს და ეკუმენურ მოძრაობასთან დაკავშირებით წმინდანმა წარმოთქვა სიტყვები, რომლებიც ოქროს ასოებით უნდა ამოიჭრას ქრისტიანული ეკლესიების შერიგებისათვის ბრძოლის ისტორიის წიგნში: ,,ერთხელაც იქნება და გაერთიანდებიან სარწმუნოებანი, დადგება დიდებული დღე ჩვენი უფლის მეორედ მოსვლის წინ. გაერთიანდებიან არა მარტო რომაული და ბერძნული ეკლესიები, არამედ ევანგელურიც შეუერთდება მათ, რომელიც ასევე წარმოადგენს ჩვენი უფლის ტაძარს და რომელზეც ვერ ვიტყვით, ისიც არსებობს, რამეთუ ნამდვილად არსებობს და თავის მიზნებს და ამოცანებს ახორციელებს (...) ვინც ქრისტეს სასუფეველს სერიოზულად უყურებს, ის დაინახავს, რომ ქრისტიანობის არსი მტრობაში, შურში, ეჭვსა და ავაზაკობაში როდია. იგი უფლის მრევლის ძმურ სიყვარულში სულდგმულობს და ერთ მშვენიერ დღესაც ჩვენი მაცხოვრის ხეზე ეს სამი ტოტი ერთმანეთს გადაეჭდობა". P.S. 2012 წლის სექტემბერში შესაძლებლობა მომეცა, ჩემს გერმანელ მეგობართან, შვაბიის მხარის პიეტისტთა საზოგადოების წევრთან, მანფრედ როიტერთან ერთად ვწვეოდი ბოლნისს. იქ ჩვენ გავიცანით 94 წლის ქალბატონი ანა ვახვახიშვილი, რომელიც დედის მხრიდან და ნათლისღებითაც ადგილობრივი კოლონიის, კატერინენფელდის, შთამომავალი აღმოჩნდა. საყოველთაო დეპორტაციას ის გვარის გამო გადაურჩა და მშობლიურ ქალაქში ცხოვრების უფლებაც მოიპოვა. თითქმის სამოცდაათი წლის განმავლობაში მან თანამორწმუნეთა და თანამეუბნეთა გარეშე იცხოვრა, მაგრამ შვაბური დიალექტი (დედის მეტყველება) და იქაური საღვთისმსახურო წესგანგებანი გასაოცარი სრულყოფილებით შეინარჩუნა. გერმანელმა სტუმარმა, ამ ფაქტით მოხიბლულმა და აღფრთოვანებულმა, დაადასტურა, რომ ლიტურგიკული ტექსტები, რომელთაც დიდი ქალბატონი უზადოდ წარმოთქვამდა, იგივე პიეტისტთა საღვთისმსახურო ტექსტები იყო. ასე რომ, საქართველოს ლუთერანი კოლონისტების საღვთისმსახურო ტრადიციების გენეზისი და სახელგანთქმულ პიეტიზმთან მათი მიმართების საკითხი მეცნიერულ შესწავლას და ანალიზს საჭიროებს, რაც, ჩვენი აზრით, გადაუდებელი ამოცანაა.