ძებნა

წმინდა ცეცხლის ისტორიისთვის – პროფესორი ნ. დ. უსპენსკი სიტყვა წარმოთქმული 1949 წლის 9 ოქტომბერს თქვენო მაღალყოვლადუსამღვდელოესობავ, პატიოსანნო მამანო, ღრმადპატივცემულო კოლეგებო და ძვირფასო სტუმრებო! ჩემ მიერ შერჩეული და აკადემიის საბჭოს მიერ ნებადართული თემა ეხება იმ მღვდელმოქმედების ისტორიულ წყაროებს, რომელიც ასევე ცნობილია მაცხოვრის საფლავზე მადლმოსილი ცეცხლის გარდამოვლენის სახელით. ძნელია მიუთითო კიდევ რომელიმე ქრისტიანული წეს-ჩვეულება, რომლის შესახებაც შექმნილია ეგზომ მრავალრიცხოვანი ლიტერატურა, როგორც ეს წმ. ცეცხლის აღნიშნული წესთან დაკავშირებით გვაქვს. პროფესორი დმიტრიევსკი წერს: “იერუსალიმში, დიდ შაბათს მყოფ ყველა მოგზაურს, რომელ აღმსარებლობსაც არ უნდა მიეკუთვნებოდეს და რა შეხედულებებიც არ უნდა ჰქონდეს, საკუთარ ჩანაწერებში უპირველეს ადგილს მიუჩენს ხოლმე აღნიშნული რელიგიურ ცერემონიალს”. დმიტრიევსკის აღწერით წესი ამჟამად აღესრულება შემდეგნაირად: ცისკრის დასასრულს, როდესაც არქიდიაკონი ასრულებს სახარების კითხვას, წმ. საფლავის კუვუკლიაში შედიან ტაძრის მსახურნი, რომლებიც კანდელებში აქრობენ ცეცხლს და მათში ახალ ზეთს ასხამენ. წმ. საფლავზე არსებული ტაძრის მთავარი მცველი კუვუკლიის კარს ლუქავს ცვილის ბეჭდით. დაახლოებით დღის ორ საათზე ბერძენი პატრიარქი, ეპისკოპოსთა და სამღვდელოების თანხლებით, საზეიმოდ მიემართება წმინდა საფლავის ტაძრისკენ. აქ იგი სამხრეთის კარით შედის საკურთხეველში. მართლმადიდებელი პატრიარქის შემდეგ ტაძარში შედიან სომეხი პატრიარქი და კოპტი მიტროპოლიტი, რომლებიც მათთვის განკუთვნილ ადგილებს იკავებენ. იქვე იმყოფება აგრეთვე ბრწყინვალე სამოსელში შემოსილი მრავალრიცხოვანი ბერძენი სამღვდელოება. საკურთხევლიდან გამოდის ორი დიაკონი, რომელთაც ხელში უჭირავთ სანთლების კონა ხალხისთვის წმ. ცეცხლის მოსახერხებლად გადასაცემად. მათ მოსდევს პატრიარქი კვერთხით ხელში. ისინი გალობით გამოდიან აღდგომის ტაძრიდან უფლის საფლავის კუვუკლიის წინაშე და სამჯერ გარს უვლიან მას. კარებთან გაჩერების შემდეგ გალობენ “ნათელი მხიარული”. ამ საგალობლის შემდეგ მთელი სამღვდელოება ბრუნდება საკურთხეველში, ხოლო პატრიარქი, კუვუკლიასთან მცირე ხნით შეყოვნდება, იხსნის მიტრას, საკკოსს და ომოფორს, რჩება რა კვართით, ეპიტრაქილითა და სამაჯურებში. პატრიარქის დრაგომანი (თანამდებობის პირი პატრიარქსა და თურქეთის სახელისუფლებო ადმინისტრაციასთან ურთიერთობების საწარმოებლად) კუვუკლიის კარებიდან ხსნის ბეჭედს და შიგ უშვებს პატრიარქს, რომლის შემდეგაც ასევე შედის სომეხი პატრიარქიც, აგრეთვე სანთლებით ხელში. კუვუკლიის კარები იხურება. სომეხი პატრიარქი რჩება წინკარში, ხოლო პატრიარქი მიდის მაცხოვრის საფლავთან, მუხლის იყრის მის წინაშე და ლოცულობს, რათა ღმერთმა შემეცნების ნათელი მოჰფინოს სიბნელეში მყოფ წარმართებს და მისი ჯოჯოხეთში ჩასვლით ზეცა, მიწა და ქვესკნელი აღივსოს ნათლით”. პატრიარქის ლოცვა გრძელდება 20-25 წუთი. უცებ აღდგომის ეკლესიის სამრეკლოდან გაისმის გამაყრუებელი რეკვა და კუვუკლიის ჩრდილო და სამხრეთ კედლების გამოსასვლელებიდან ჩანს სანთლების პირველი კონები, მოციალე ცეცხლით. თითოეული მომლოცველი, რომელთაც 33 სანთლისგან შემდგარი კონები უჭირავთ, მაცხოვრის ასაკის მიხედვით, იჩქარის, რომ სამღვდელოებისგან გადმოიღოს ეს ცეცხლი. შემდეგ კუვუკლიიდან გამოდის პატრიარქი, რომელსაც ასევე სანთლები უჭირავს ხელში. იგი შედის საკურთხეველში, სადაც განიმოსება და შემდეგ თანხმლებ პირებთან ერთად მიდის საპატრიარქოში დასასვენებლად. ზეციდან ცეცხლის გადმოსვლის კადნიერი ლოდინი გარკვეულ დღეს, საათსა და წუთს, თითქოს უღირსი უნდა ჩანდეს ქრისტიანისთვის, ისევე როგორც წლიდან წლამდე ნიშნის ძიება ქრისტეს საფლავისგან, რომლის ღვთაებრივი ღირსებაც საკუთარი სისხლით დაამოწმეს მოციქულებმა და მოწამეთა ურიცხვმა რაოდენობამ; მკრეხელობა იქნებოდა ზეციური ცეცხლის მოთხოვნა იმ არსებისგან, რომელმაც ევქარისტიის უდიდესი საიდუმლოსთვის მიწის ბუნებრივი ნაყოფები _ პური და ღვინო გამოიყენა. თუმცა აღმოსავლური აღმსარებლობის ქრისტიანებს შორის _ მართლმადიდებლები, სომეხ-გრიგორიანელები, იაკობიტები და კოპტები, _ ძალზედ გავრცელებულია რწმენა “მადლმოსილი ცეცხლის” ზებუნებრივი და სასწაულებრივი წარმოშობისა. მომლოცველთა ჩანაწერებში, მეცხრამეტე საუკუნის მეორე ნახევარში მცხოვრები ბერნარდიდან მოყოლებული მეოცე საუკუნემდე, წითელ ზოლად გასდევს აზრი წმინდა ცეცხლის სასწაულებრივი წარმოშობის შესახებ. ამასთანავე მომლოცველთა ერთი ნაწილი პატრიარქის მიერ ცეცხლის გამოტანის თვით ფაქტის კონსტატირებას ახდენს, ხოლო მეორენი კი მიუთითებენ მისი წარმოშობის ფორმებზე, იქნება ეს მტრედის, თუ ელვის სახით, ასე რომ ჯერ კიდევ იღუმენ დანიელს უნდა ეთქვა: “ბევრი მომლოცველი არასწორად საუბრობს ამ ნათლის წარმოშობის შესახებ. ზოგი ამბობს, რომ სული წმინდა მტრედის სახით გადმოდის მაცხოვრის საფლავზე, ხოლო ზოგიერთები კი ამბობენ, რომ ელვის სახით”. შევნიშნავთ, რომ რუსი იღუმენი დანიელი იერუსალიმში მოგზაურობდა 1106-1107 წლებში. თუმცა მის შემდეგაც გვხვდება მომლოცველთა ჩანაწერებში ამ ცეცხლის ფორმების შესახებ მსგავსი ურთიერთსაწინააღმდეგო განცხადებები. ეს უწყებები, რომლებიც საკუთარ თავს ეწინააღმდეგება, უფრო მეტად ავტორთა რელიგიურ ეგზალტაციაზე მეტყველებს, ვიდრე თავად ამ ტრადიციის სიდიადეზე. აქედან გამომდინარე იკარგება მათი სამეცნიერო ღირებულება ტრადიციის გამოკვლევის საკითხში. მოკლედ რომ ვთქვათ, წმ. ცეცხლის ტრადიციის შესახებ ლიტერატურა, რომელიც რაოდენობრივად ძალზედ დიდია, არ გვაწვდის ცნობებს მისი წარმოშობის შესახებ. იგი წმ. ცეცხლს მხოლოდ ზებუნებრიობის სტატუსს ანიჭებს, რომლის შესახებაც არაფერს ამბობს, მაგალითად, მსოფლიო ეკლესიის ხმა. როგორც ცნობილია, არც კრებითი დადგენილებები, როგორც მსოფლიო, ასევე ადგილობრივი მნიშვნელობისა, არც წმ. მამათა ნაშრომები არ იცნობს წმ. ცეცხლის ტრადიციას. ამის შესახებ დუმს წმ. კირილე იერუსალიმელიც. ასაბუთებს რა მკვდართა აღდგომას, ბუნებაში სიცოცხლის უწყვეტად განახლებადი კანონებით, ციურ სხეულთა მოძრაობით და რომელიც ამ მიზნით ფენიქსის ლეგენდასაც კი იყენებს (სიტყვა 18), იგი არც ერთ სიტყვას არ ამბობს სასწაულებრივი წარმოშობის ცეცხლზე, მაშინ, როცა თავად ამ სიტყვას წმ. კირილე წარმოთქვამდა აღდგომის დღესასწაულის მოახლოების გამო ზუსტად იმ ტაძარში, სადაც წმ. ცეცხლის აღნიშნული ტრადიცია აღესრულება, სადაც ამგვარი უწყება უფრო შესაბამისი და დამაჯერებელი იქნებოდა, ვიდრე მის მიერ მოყვანილი მაგალითები. უფრო მეტიც, წმინდანი დიდი შაბათის მსახურების შესახებ საუბრისას ამბობს: “მალე მოისმენთ საკითხავს, რომელშიც გამოთქმულია კეთილი უწყება: განათლდი, განათლდი, ახალო იერუსალემ, შენი ნათელი მოდის…”. სად უნდა გაჟღერებულიყო, თუ არა აქ, სიტყვები სასწაულებრივი ნათლის შესახებ? მაგრამ კირილე დუმს. არც მაცხოვრის საფლავი, რომლის წინაშეც იგი ქადაგებს, არც დიდი შაბათის შესახებ მსახურების შესახებ ფიქრნი, არც თავად სიტყვები “შენი ნათელი მოდის…” არ იწვევს მასში ხილულ ასოციაციას წმ. ცეცხლთან. ეს ნიშანდობლივია წმ. ცეცხლის ტრადიციის ისტორიისთვის! ჩვენთვის საინტერესო საკითხს ასევე ნათელს ჰფენს მე-19 და მე-20 საუკუნეთა მიჯნაზე აღმოჩენილი ლიტურგიკული ძეგლები. ეს არის ე. წ. ლატალის ხელნაწერი იერუსალიმის ტიპიკონისა (მე-9 ს. დასაწ.), კალის ხელნაწერი იგივე ტიპიკონისა (მე-10 ს-ის ბოლო, ან მე-11-ს დასაწ.) და 1122 წლის წმ. საფლავის ტიპიკონის ხელნაწერი. ამ ხელნაწერებში გადმოცემულია წმ. ცეცხლის ჩვენთვის საინტერესო ტრადიცია. ამ ძეგლთაგან ყველაზე გვიანდელში, 1122 წლის წმ. საფლავის ტიპიკონში, რომელიც, პროფ. დმიტრიევსკის აზრით, იერუსალიმის აღდგომის სახელობის ტაძრის საღვთისმსახურო პრაქტიკას ასახავს იმ სახით, რა სახითაც იგი არსებობდა მე-9-10 საუკუნეებში, წმ. ცეცხლის ტრადიცია შემდეგნაირად არის აღწერილი. “ამ წმ. დღის ორ საათზე იწყებენ კანდელების წმენდას, ამზადებენ მათ და დგამენ საფლავზე (…) ამ კანდელთა წმენდის დროს აღესრულება ჟამნების საკითხავი”. დიაკონი წარმოთქვამს კვერექსს. ამ დროს პატრიარქი წმ. საფლავის კარებს ხურავს, გასაღები თან მიაქვს და “მაშინ ტაძრის ყველა კანდელი ქრება (…) პატრიარქი სამღვდელოებასთან ერთად, თეთრ სამოსში მოსილი, შედიან აღდგომის ტაძარში კანდელისა და სანთლების გარეშე, დგებიან წმ. საფლავის უკან და იწყება საღამოს ლოცვა”. შემდეგ ტიპიკონში აღწერილია საღამოს ლოცვა, რომელიც რამდენადმე განსხვავდება დღევანდელი პრაქტიკისგან. შემდგომ ტიპიკონი ამბობს: “პატრიარქი შედის საკურთხეველში და საკმეველს ურიგებს მიტროპოლიტებს, ეპისკოპოსებს, პრესვიტერებს და მათთან ერთად აკმევს ტაძარში, შემდეგ სამჯერ უვლიან გარს საფლავს, შემდეგ გამოდიან და გოლგოთისკენ მიემართებიან, შემდეგ წმ. ბაღში შედიან, შემდეგ კონსტანტინეს ბაზილიკაში და იქიდან მოემართებიან აღდგომის ტაძრის კარებისკენ. შემდეგ იპოდიაკონები იღებენ კანდელებს და ყველა შედის საკურთხეველში. პატრიარქი იწყებს სიტყვების “უფალო შეგვიწყალე”-ს წარმოთქმას და მთელი ერი განუწყვეტლივ პასუხობს: “უფალო შეგვიწყალე”. შემდეგ პატრიარქი, არქიდიაკონი და პროტონოტარიუსები გამოდიან ტაძრიდან, რომლებიც პატრიარქს ორივე მხრიდან დგანან (…) შემდეგ პატრიარქი განერთხმება წმ. საკურთხევლის წინ და ლოცულობს. იგივეს აკეთებენ მის გარშემო მყოფნი. ხალხი კვლავ ღაღადებს: “უფალო შეგვიწყალე”. შემდეგ იგი შედის წმ. საფლავთან, სამგზის განერთხმება და უფალს თხოვს საკუთარი თავისა და დანარჩენი ადამიანების შეწყალებას. შემდეგ აღანთებს სანთელს წმ. ნათლისგან და გადასცემს არქიდიაკონს, ხოლო არქიდიაკონი კი ხალხს. ამის შემდეგ პატრიარქი, არქიდიაკონი და დანარჩენნი გამოდიან და გალობით აღასრულებენ ლიტიას კონსტანტინეს წმ. ბაზილიკაში”. შევუჯერებთ რა ამას თანამედროვე ტრადიციას, არ შეიძლება არ შევნიშნოთ არსობრივი განსხვავება მათ შორის. ჯერ ერთი, თუ წმ. ცეცხლის თანამედროვე ტრადიცია არ უკავშირდება ტაძრის ჩვეულებრივ ღვთისმსახურებას და პროფ. დმიტრიევსკის თქმით, გადაიქცა “უბრალო რელიგიურ წესად, უფრო სწორად, წმ. საფლავის საგანგებო ლიტანიობად”, მაშინ 1122 წლის ტიპიკონის მიხედვით იგი შეადგენს დიდი შაბათის მსახურების ნაწილს. მეორეც, თუკი დღეს კუვუკლიის კარებს ლუქავს ტაძრის მცველი, რასაც წინ უძღვის კანდელთა ჩაქრობა და მათში ახალი ზეთის ჩასხმა, ზემოთ დამოწმებული ტიპიკონის მიხედვით, როგორც ჩანს, მაშინდელ დროს წმ. ცეცხლის ამ ტრადიციას წინ უძღოდა კანდელთა განწმენდისა და მომზადების პროცესი, რომელიც პატრიარქის თანდასწრებით სრულდებოდა, რის შემდეგაც თავად პატრიარქი კეტავდა წმ. საფლავის კარს და გასაღებიც თან მიჰქონდა. და ბოლოს, მესამე და ძირითადი თავისებურება ტრადიციისა 1122 წლის წმ. საფლავის ტიპიკონის მიხედვით წარმოადგენს წმ. ცეცხლისთვის კუვუკლიაში შესვლა არა მხოლოდ პატრიარქისა, არამედ მის რამოდენიმე თანამსახურ პირისაც. იდუმალების იმ სიბნელეს, რომლითაც წმ. ცეცხლის ტრადიცია არის აღწერილი იღუმენ დანიელის აღწერაში, აქ უკვე ადგილი აღარა აქვს. (…) მოკლედ რომ ვთქვათ, 1122 წლის ტიპიკონში ეს ტრადიცია წარმოდგენილია იმგვარად, როგორც საერთოდ საეკლესიო საღვთისმსახურო ციკლი და თავად უდიდესი საიდუმლო ევქარისტიისა, ყოველგვარი სასწაულებრიობის ელფერის გარეშე. წმ. ცეცხლის ტრადიციის ბუნებრივი ხასიათი 1122 წლის ტიპიკონში სრულიად ნათელია, მაგრამ რამდენადმე გაუგებარია მასში არსებული შემდეგი გამოთქმა “შემდეგ აღანთებს სანთელს წმ. ნათლისგან და გადასცემს არქიდიაკონს”. რა იგულისხმება აქ წმ. ნათელში? ჩვეულებრივი კანდელის ცეცხლი თუ სხვა რამ? ამ გაურკვევლობას ხსნის ლატალისა და კალის ხელნაწერები, რომლებიც დეკანოზ კორნელი კეკელიძეს აზრით, ასახავს იერუსალიმის აღდგომის ტაძრის უფრო ადრეულ საღვთისმსახურო პრაქტიკას, პატრიარქ სოფრონის (634-644 წწ.) დროინდელ პრაქტიკას. ლატალის ხელნაწერში ვკითხულობთ: “დიდი შაბათის საღამოს, ათ საათზე, საღამოს ლოცვის ზარზე ტაძარში შედიან ეპისკოპოსები, მღვდლები და დიაკვნები; ხალხი რჩება ეკლესიის კარს მიღმა, ხოლო კარი კი იხურება. ანთებენ სანთლებს, წარმოთქვამენ კვერექსებსა და ლოცვებს. ეპისკოპოსები, მღვდლები და დიაკვნები იღებენ კანდელებს და ფსალმუნის გალობით ეკლესიას გარს უვლიან და მოდიან საკურთხევლის შესასვლელთან. წარმოთქვამენ კვერექსებსა და ლოცვებს, ასევე ფსალმუნს “უგალობეთ უფალს გალობითა ახლითა”, გარს უვლიან ეკლესიას მესამეჯერ. ეკლესიის ყველა მსახური ერთმანეთს ეამბორება, შემდგომ აკურთხებენ სანთლებს, ანთებენ კანდლებს, აღებენ ეკლესიის კარებს და მასში შედის ხალხი. ეპისკოპოსი დაბრძანდება კათედრაზე და წარმოთქვამს პროკიმენს, ხმა 3. კალის ხელნაწერის მიხედვით: “დიდი შაბათის საღამოს, როდესაც მზე ჩადის, ეპისკოპოსები, მღვდლები და დიაკვნები შედიან აღდგომის ეკლესიაში და კარებს კეტავენ. ამზადებენ სამ კანდელს და წარმოთქვამენ კვერექსებსა და ლოცვებს, ეპისკოპოსი კანდელში საკმეველს ათავსებს და საკუთარი ხელით აკმევს. წინ მიდის ეპისკოპოსი, მას მიჰყვებიან მღვდლები და დიაკვნები და გალობენ ფსალმუნს “უგალობეთ უფალს გალობითა ახლითა…” გარს უვლიან რა ეკლესიას. საკურთხევლის კარებთან მოსვლისთანავე კვლავ წარმოთქვამენ კვერექსებსა და ლოცვებს მუხლმოდრეკით, შემდგომ ეპისკოპოსი წარმოთქვამს პროკიმენს. სამჯერ შემოვლის შემდეგ ეპისკოპოსი ეამბორება მღვდლებსა და დიაკვნებს, აკურთხებს სანთლებს და ანთებს კანდელებს. ეკლსიაში შედის ხალხი და კითხულობენ საკითხავებს”. შევაჯერებთ რა წმ. ცეცხლის ტრადიციას ლატალისა და კალის ხელნაწერების მონაცემების მიხედვით, უნდა ავღნიშნოთ, რომ ეს ორი ძეგლი ძალზედ მცირედ განსხვავდება ერთმანეთისაგან და ეს განსხვავება ეხება მხოლოდ დეტალებს. სამაგიეროდ ამ ხელნაწერებსა და 1122 წლის წმ. საფლავის ტიპიკონის ხელნაწერს შორის არსებობს მრავალი განსხვავება. თუკი ამ ხელნაწერის მიხედვით წმ. ცეცხლის ტრადიცია აღესრულება საღამოს ლოცვის დროს პარემიის საკითხავის შემდეგ, ლატალისა და კალის ხელნაწერების მიხედვით იგი აღესრულება საღამოს ლოცვამდე. მეორე ეს არის წმ. საფლავის ხელნაწერის მიხედვით კანდელების განწმენდისა და მომზადების წესი. არც ლატალისა და არც კალის ხელნაწერები არაფერს ამბობენ ამ ცალკეული წესის შესახებ. ლატალის ხელნაწერის მიხედვით, მოვლენ რა ტაძარში, “ანთებენ სანთლებს”, ხოლო კალის ხელნაწერის მიხედვით “ამზადებენ სამ კანდელს”. მესამე: წმ. საფლავის ხელნაწერის მიხედვით ყველა სამი კმევა აღესრულება მდუმარედ და თვით წმ. ცეცხლის მიღების წესს თან ახლავს პატრიარქის მდუმარე ლოცვა. ლატალისა და კალის ხელნაწერების მიხედვით გარს შემოვლა აღესრულება ფსალმუნის გალობით, კვერექსისა და ლოცვის კითხვით. მეოთხე: წმ. საფლავის ტიპიკონის მიხედვით ამ დროს ხალხი ტაძარში იმყოფება და წმ. ცეცხლის მისაღებად პატრიარქი და სამღვდელოება შედის კუვუკლიაში, ხოლო ლატალისა და კალის ხელნ. მიხედვით ეს წესი აღესრულება ხალხის არყოფნაში და პატრიარქი არ შედის კუვუკლიაში წმ. ცეცხლისთვის, ხოლო თვით ტაძარში კი “აკურთხებენ სანთლებს და ანთებენ კანდლებს”. ეს არის უბრალო და ნათელი პასუხი წმ. საფლავის ხელნაწერის ტიპიკონის გაუგებარი სიტყვებისა “ანთებს წმ. ნათლისგან”. ასე რომ, წმ. ცეცხლის ტრადიცია, რომელიც ამჟამად დიდი შაბათის ღვთისმსახურებისგან განცალკევებით აღესრულება, წმ. საფლავის ხელნაწერის ტიპიკონის მოქმედების დროს აღესრულებოდა საღამოს ლოცვის შუა ნაწილში, სადაც მან გადმოინაცვლა საწყისი ადგილიდან, რომელზეც მიუთითებენ კალისა და ლატალის ხელნაწერები (…) დროის ცვლილებასთან ერთად წმ. ცეცხლის ტრადიციამ თავისი ადგილმდებარეობაც შეიცვალა. პატრიარქ სოფრონის დროს იგი აღესრულებოდა ტაძარში, პატრიარქ ნიკოლოზის (932-947წწ.) დროს კი, როცა წმ. საფლავის ხელნ. ტიპიკონი მოქმედებდა, კუვუკლიაში აღესრულებოდა ეს წესი, მაგრამ მთელი სამღვდელოების თანდასწრებით, ხოლო იერუსალიმში ფრანგი მომლოცველის, პულხერია დე შარტრის (1101 წ.) ყოფნის დროს კი კუვუკლიაში, სადაც შედიოდა მხოლოდ პატრიარქი. უფრო ადრეულ ლიტურგიკულ მოწმობებს წმ. ცეცხლის შესახებ, ჩვენ არ ვფლობთ, თუმცა ზოგიერთ მინიშნებას მის წარმოშობასთან დაკავშირებით ვპოულობთ მეოთხე საუკუნის მომლოცველის, სილვია აკვიტანელის მიერ იერუსალიმის ღვთისმსახურების აღწერილობაში. იგი დიდი შაბათის მსახურების შესახებ შემდეგს გვაუწყებს: “მეორე დღეს, შაბათს, წესისამებრ მსახურება აღესრულება სამ საათზე, ასევე ექვს საათზე, ხოლო მეცხრე საათზე არ აღესრულება, არამედ იწყება მზადება სააღდგომო ღამისთევისთვის დიდ ეკლესიაში, ანუ მარტირიუმში. სააღდგომო ღამისთევა კი აღესრულება ისევე, როგორც ჩვენთან, მხოლოდ აქ ემატება შემდეგი: მონათლული ბავშვები, ჩაცმულნი ისევე, როგორც ნათლობის ემბაზში, მიდიან ეპისკოპოსთან ერთად აღდგომის ტაძარში, სადაც წესისამებრ მღვიძარებს ხალხი. იქ აღესრულება იგივე, რაც ჩვეულებრივ ჩვენთან და ლიტურგიის დამთავრების შემდეგ არის ჩამოლოცვა”. სილვიამ, როგორც ჩანს, არ იცის წმ. ცეცხლის შესახებ ტრადიცია, რომელიც გადმოცემულია ლატალისა და კალის ხელნაწერებით, სხვაგვარად, დაკვირვებული და იერუსალიმის საღვთისმსახურო ციკლის საკითხებში ერუდირებული მომლოცველი მოიხსენიებდა ამ მოვლენასაც. მაგრამ მასთან არსებობს ჩვენთვის მნიშვნელოვანი მინიშნება. იგი ამბობს, რომ ამ შაბათს, აღდგომის ტაძარში, მეცხრე საათის მსახურება არ აღესრულება, რადგან ამ დროს იწყება აღდგომის ეკლესიის მზადება ღამისთევისთვის და ხალხი ამ დროს მღვიძარებს დიდ ეკლესიაში (მომლოცველი ასე უწოდებს იმ ეკლესიას, რომელიც მდებარეობს გოლგოთასთან, რომლის კარებიც მიმართულია მოედნისკენ). სილვიასაგან მიღებული ეს ცნობები ჩვენ იმ გარემოებას გვიხსნის, თუ რატომ მიუთითებენ ლატალისა და კალის ხელნაწერები, რომ წმ. ცეცხლის გადმოსვლის ტრადიცია აღესრულება საღამოს ლოცვამდე და ტაძრის დახურული კარებების პირობებში, ასევე იმასაც, თუ სად იმყოფება ამ დროს ხალხი. ნათელია, რომ წმ. ცეცხლის ტრადიცია წარმოიშვა სააღდგომო ღამისთევისთვის ტაძრის იმ მომზადებიდან, რომელიც იერუსალიმში აღესრულებოდა სილვიას დროს, მაშინ როცა ხალხი იმყოფებოდა მეზობელ ტაძარში, გოლგოთასთან, იმყოფებოდნენ რა ღამისთევის დასაწყისის მოლოდინში. ტაძრის ეს მომზადება სილვიას დროს ჯერ კიდევ არ ატარებდა საღვთისმსახურო ციკლის მნიშვნელობას, პირიქით, მლოცველები ამ დროს არ დაიშვებოდნენ ტაძარში, როგორც ჩანს იმისთვის, რომ არ შეეშალათ ხელი იმ პირებისთვის, ვინც ტაძარს ამზადებდა. თუმცა თავისთავად უდიდესი ქრისტიანული სიწმინდეების მომზადება დღესასწაულისთვის, თანაც ასეთი დიადი დღისთვის, არ შეიძლებოდა არ აღსრულებულიყო ლოცვით. მეორე საუკუნეში ამ წესს იხსენიებს ტერტულიანე, რომელიც დაახლ. 199 წელს წერდა: “როდესაც ხელებს დაიბანენ და სანთლებს აანთებენ, თითოეულს სთავაზობენ გამოსვლასა და გალობას უფლის სადიდებლად, ან თავისით რაც შეუძლია”. რამდენად მოწიწებული იყო ქრისტიანთა დამოკიდებულება ლოცვით შეკრებაზე საღამოს ცეცხლის შეტანის წესისადმი, შეგვიძლია ვიმსჯელოთ წმ. გრიგოლ ნოსელის უწყებიდან წმ. მაკრინეს გარდაცვალებასთან დაკავშირებით: “დადგა საღამო, ოთახში შემოიტანეს ცეცხლი. მან ფართოდ გაახილა თვალები და უყურებდა რა ნათელს, როგორც ჩანდა, აპირებდა მადლიერების გამოხატვას, მაგრამ რამდენადაც მას უკვე ხმა ჩავარდნილი ჰქონდა, იგი ლოცვას გონებით, ბაგეებისა და ხელების მოძრაობით აღასრულებდა. როდესაც მან დაამთავრა სამადლობელი და ხელი ასწია, რათა პირჯვარი გადაეწერა, უცებ ძლიერად და ღრმად ამოისუნთქა. ლოცვასთან ერთად დამთავრდა მისი სიცოცხლეც”. ეს წესი იერუსალიმშიც არსებობდა იმავე სილვიას დროსაც. ასე შეიძლება ვიმსჯელოთ იქიდან გამომდინარე, რომ როდესაც მომლოცველი საუბრობს საღამოს ღვთისმსახურებისას უხვი სინათლის შესახებ, იქვე აღნიშნავს: “ხოლო ეს ცეცხლი გარედან არ მოაქვს, არამედ გამოაქვთ გამოქვაბულის შიგნიდან, სადაც დღედაღამ ანთია ჩაუქრობელი კანდელი”. საეჭვოა, რომ მსგავსი შენიშვნის საჭიროება ყოფილიყო, თუკი აქ რაღაც წესი არ იგულისხმება. როგორც ჩანს, სილვია აქ აღნიშნავს ადგილობრივ იერუსალიმურ თავისებურებას, რომელიც ცნობილი იყო მთელი ეკლესიისთვის როგორც კანდელის შემოტანის წესი, თავისებურება, რომელიც მდგომარეობს იმაში, რომ აქ ნათელი შემოჰქონდათ არა გარედან, როგორც ამას მიუთითებს ეგვიპტური საეკლესიო დადგენილებები, არამედ თვით ტაძრის ცენტრიდან _ მაცხოვრის საფლავის გამოქვაბულიდან. ამ წესზე მითითება შეიძლება დავინახოთ იმ შემთხვევაშიც, როდესაც სილვია, იერუსალიმში სააღდგომო ლიტანიის აღწერისას, ამბობს, რომ ეპისკოპოსი მონათლულ ბავშვებთან და მთელ ხალხთან ერთად ბრუნდებიან აღდგომის ტაძარში გალობით “სანთლების ანთების დროს”. საეჭვოა, რომ სილვიას აქ მხედველობაში ჰქონოდა ყველასათვის ცნობილი პროცედურა კანდელთა წინასაღვთისმსახურო ანთების პროცესი ტაძრის მცველთა მიერ. ეპისკოპოსი ტაძარში შედის არა იმ დროს, როცა მას (ტაძარს) მცველნი სათანადოდ განამზადებენ, არამედ მაშინ, როცა ეს ტაძარი უკვე მზად არის და როცა მასში შესაბამისი საზეიმო ვითარებაა. ეს მომენტი აქვს მხედველობაში სილვიას, რომლის საზეიმო განწყობასაც ემატებოდა საღამოს ნათლის შემოტანის წესი. როგორ აღესრულებოდა სინათლის ყოველდღიური შემოტანის წესი, თუნდაც სილვიას დროს, ჩვენ არ ვიცით. თუმცა მისი საზეიმო განწყობა გარკვეულწილად შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ იმის მიხედვით, თუ როგორ აღესრულებოდა ეს წესი კონსტანტინეპოლის წმ. სოფიის ტაძარში, რომლის ტიპიკონიც იქმნებოდა იერუსალიმური ტიპიკონის უშუალო გავლენით. ამ ტრადიციის წარმოშობასთან დაკავშირებით პროფ. კარაბინოვი გამოთქვამს შეხედულებას, რომ მას საფუძვლად “უდევს ძველქრისტიანული წესი, რომელიც გადმოტანილია იუდაიზმიდან, _ საღამოს კანდელის ანთებისას უფლისადმი მადლის შეწირვა მის მიერ ცეცხლის შექმნის გამო ღამეული სიბნელის გასაფანტავად”. პროფ. კარაბინოვის აზრს არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ. ქრისტიანული ეკლესია, რომელიც წარმოიშვა ძველი აღთქმისეული იუდაიზმიდან, თავისი არსებობის პირველი დროიდან არ გაუწყვეტია კავშირი არც ტაძართან და არც სინაგოგებთან, მაშასადამე, არც იუდაურ მოწესეობასთან მთლიანობაში. როგორც ფარარი წერს “ზოგიერთი მოციქული ჯერ კიდევ იცავდა სინაგოგის ჩვეულებებს. მათთვის ზეციური სასუფევლის ახალ ღვინოს ჯერ კიდევ არ გაუხეთქავს ძველი თხიერები”. ამ პირობებში გადმოღებული წესი, რომ კანდელის ანთებას თან ახლდეს სამადლობელი ლოცვა უფლისადმი, იყო საკმაოდ ბუნებრივი. საჭირო იყო უბრალოდ მისი ახალი იდეური მნიშვნელობა და ესეც მითითებულ იქნა თავად სახარების მიერ “ნათელი მოვიდა ქვეყნად” (ინ. 3, 19), ამბობდა საკუთარ თავზე ქრისტე. “მე ვარ ქვეყნის ნათელი” (ინ. 8:12). იოანე არ იყო ნათელი, არამედ წარმოგზავნილ იქნა იმისთვის, რომ დაემოწმებინა ეს ნათელი (ინ. 1, 8-9), ნათქვამია ქრისტეს შესახებ სააღდგომო საკითხავში. ამრიგად, ძველი აღთქმისეული წესი გადმოვიდა ახალი აღთქმის ეკლესიაში და შეიძინა ახალი მნიშვნელობა. საღამოს კანდელის ნათელი ქრისტიანისთვის გახდა იმაზე მინიშნება, ვინც საკუთარ თავს უწოდებდა ქვეყნის ნათელს. თავად კანდელების ანთება კი იმის მინიშნებად, რომ იგი სულიერად მყოფობდა მათთან. ასე წარმოიქმნა ქრისტიანული წმინდა ტრადიცია საღამოს სამადლობელი ლოცვისა ამ სინათლის გამო. ამ ტრადიციის საფუძველზე, რომელსაც მეოთხე საუკუნეში უკვე საყოველთაო მნიშვნელობა ჰქონდა, კონკრეტულად იერუსალიმში სააღდგომო ღამისთევისთვის ტაძრის მოსამზადებლად, იქმნება წმ. ცეცხლის ტრადიცია. მას, როგორც ტიპიკონის განუყრელი ნაწილი, ვხვდებით პატრიარქ სოფრონის დროს, რომელიც აღსერულება საღამოს ლოცვის წინ ტაძრის დახურული კარებების დროს და რომელსაც ასევე თან ახლდა ტაძრის კმევა და ფსალმუნთა გალობა, სანთელთა კურთხევა და ცეცხლის ანთება. ჩვენს წინაშე წარმოიშვება კითხვა: როდიდან ჩნდება თქმულებები ამ ცეცხლის სასწაულებრივი წარმოშობის შესახებ და რა იყო ამის მიზეზი?წერილობით წყაროებში წმ. ცეცხლის შესახებ პირველი საუბრობს ბერნარდი (დაახლ. 870 წ.). იგი წერს: “წმ. შაბათს, აღდგომის წინა დღეს დილით ამ ეკლესიაში იწყება მსახურება და მისი აღსრულების შემდგომ იგალობება “Kყრიე ელეისონ” მანამდე, სანამ ანგელოზის გამოჩენის შემდგომ არ აინთება კანდელები, რომლებიც დაკიდულნი არიან ხსენებულ საფლავზე”. მაგრამ საუბრები სასწაულებრივი ცეცხლის შესახებ არსებობდა მანამდეც. ასე შეგვიძლია ვივარაუდოთ არაბი მუსულმანი მწერლის, ალ-ჯახიზას (გარდაიც. 860 წელს) სიტყვების საფუძველზე, რომელიც თავის წიგნში “ცხოველთა შესახებ” წერს: “შენ ხომ იცი ქრისტიანთა შორის სუსტებისა და უგუნურების საცდურზე, აღდგომის ტაძარში კანდელების წყალობით”. რა საცდურია ეს, ამას ალ-ჯახიზა განმარტავს წიგნის სხვა ადგილას, სადაც სხვადასხვა ცეცხლის შესახებ განყოფილებაში წერს: “ტაძრის მცველნი არ ანებებდნენ თავს ხალხისთვის სხვადასხვა ხრიკებს, კანდელებთან დაკავშირებული ბერების ხრიკების მსგავსად აღდგომის ტაძარში, იერუსალიმში, რომლებიც ამტკიცებდნენ, რომ კანდელებში ცეცხლი თავისით ინთება ერთ დღესასწაულზე”. იმ სამეცნიერო მონაცემების საფუძველზე, რომლებსაც ჩვენ ვფლობთ წმ. ცეცხლის ისტორიის გადმოცემისას, მისი ახსნა ალ-ჯახიზას მიერ არ შეიძლება ჩაითვალოს დამაკმაყოფილებლად. გარდა ამისა, ქრისტიანული ცნობიერებას არ შეუძლია დაუშვას ამ ცეცხლის სასწაულებრივი გამოჩენა გარკვეულ დღეს, საათს და წუთს, რადგან ამგვარი ვითარება ქრისტიანობას დაიყვანდა ე.წ. ბუნებრივ რელიგიათა დონემდე. სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით კი აქ შეიძლება მიეთითოს იმ სოციალურ მოვლენებზე, რომლებმაც ქრისტიანული წესი შემოსეს სასწაულებრიობის იდუმალებით. ამის მიზეზები უნდა ვეძებოთ პალესტინის ისტორიულ ბედ-იღბალში. ძნელია კიდევ სხვა ქვეყნისა და ქალაქის მოძებნა დედამიწის ზურგზე, რომლის ისტორიული ფურცლებიც აღსავსე იქნებოდა ამდენი ნეგატიური სოციალური ძვრებით, ბარბაროსთა შემოსევებით, ომებით და სხვადასხვა სისხლიანი შეტაკებებით, როგორც წმ. მიწის ისტორია. მისი არსებობის ოქროს ხანა მთავრდება 614 წელს. ზუსტად ამ წელს პერსიდიის იმპერიის მეფე ხოსრომ პალესტინა და იერუსალიმი სასტიკად დაარბია, ქალაქები გაძარცვა, პალესტინის 300 მონასტერი და ცნობილი ტაძრები კი გადაწვა. დიდი ზიანი განიცადა ამ დროს აღდგომის ტაძარმაც, მაცხოვრის საფლავის კუვუკლიის სახურავი ჩამოაგდეს, შეურაცხყოფილ იქნა სიწმინდეები, ხოლო უფლის ჯვრის სიწმინდე წაღებულ იქნა პერსიდიაში. მრავალი ადამიანი დაიღუპა და მრავალიც ტყვედ იქნა წაყვანილი. ამ მძიმე პერიოდის შემდგომ იერუსალიმმა ნელ-ნელა იწყო რა ფეხზე წამოდგომა, 636 წელს, ანუ 22 წლის შემდეგ მას კვლავ უბედურება ატყდება თავს. ქალაქი არაბებმა დაიპყრეს. ამ დროიდან იწყება მათი ბატონობის ხანა, რომელიც აღსავსე იყო რელიგიური შევიწროებებითა და ძალადობით, რომელიც ზოგჯერ ახალი დარბევების ხასიათს იღებდა. ამრიგად, 937 წელს არაბებმა დაწვეს კონსტანტინეს ბაზილიკის სამხრეთ კარები, შეიჭრნენ ტაძარში და ააოხრეს საკურთხეველი, ავიდნენ გოლგოთაზე და აქაც ყველაფერი იავარჰყვეს რაც კი შესაძლებელი იყო. 966 წელს ისინი კვლავ თავს ესხმიან მაცხოვრის საფლავის ტაძარს და ისეთ დარბევებს აწყობენ, რომ ტაძრის გუმბათი ჩამოინგრა. ამ პოგრომის დროს ბევრი სამღვდელო და საერო პირი დაიღუპა თვით ტაძარში, ისმაელის ნახევრად ველური შთამომავლების ხმლით, მათ შორის თვით პატრიარქიც, რომლის გვამიც ტაძრის გარეთ დაწვეს. 1009 წელს უფრო საშინელი პოგრომი მოაწყო ხალიფმა ჰაქემმა, როდესაც დაარბიეს არა მხოლოდ აღდგომის ტაძრის ძირითადი მოწყობილობები, არამედ თავად კუვუკლიის კედლებიც, ხოლო მაცხოვრის საფლავი კი გატეხილ იქნა. 1046 წელს აღდგენილ იქნა აღდგომის ტაძარი, ქრისტიანებს ნება დართეს აღენიშნათ აღდგომის Dდღესასწაული. ნელ-ნელა საეკლესიო ცხოვრება მწყობრში მოდიოდა, როცა 1076 წელს ქალაქი დაიპყრეს თურქ-სელჩუკებმა. აქედან იწყება მთელი რიგი ჯვაროსნული ლაშქრობებისა, რომელთა შესახებაც პროფ. კონდაკოვი აღნიშნავს: “ყოველგვარი გადამეტების გარეშე შეიძლება ითქვას, რომ პალესტინის ქრისტიანულმა დაპყრობამ უფრო მეტი ზიანი მიაყენა მას, ვიდრე ისლამის მთელმა დევნა-შევიწროვებამ მისი შემოჭრის დღიდან”. ამან მართლმადიდებლურ აღმოსავლეთში წარმოშვა ხილული ქაოსი ადამიანებში და მოვლენებში. იერუსალიმის სამეფოს ისტორია მის უკანასკნელ მეფამდე წარმოადგენს უნაყოფო ლაშქრობების, უაზრო ღონისძიებებისა და სხვადასხვა რაინდული ავანტიურების მთელ წყებას, რომელიც დამთავრდა ისლამის ახალი მოძრაობით”. 1187 წლის 2 ოქტომბერს იერუსალიმში, ერთთვიანი ალყის შემდგომ, შემოდის სალადინი. მალე ქალაქის ყველა ტაძარი, გარდა აღდგომის ტაძრისა, გადაიქცა მეჩეთებად. აქედან იწყება ჯვაროსნული ლაშქრობების ახალი რიგი, რომელიც თავისი არსით წარმოადგენდა ანგლო-ფრანგულ სამხედრო ავანტიურას, რომელმაც კიდევ უფრო გააუარესა მდგომარეობა იერუსალიმში. ამ ლაშქრობებიდან უკანასკნელი, მეშვიდე, პროფ. კონდაკოვის სიტყვით “იმის ნაცვლად, რომ გაენთავისუფლებინათ იერუსალიმი, მხოლოდ დაამძიმეს მასზე არსებული უღელი”, ვინაიდან წმ. მიწა ახლა გარდაიქმნა სისხლიანი ბრძოლის არენად თავად ჯვაროსნებს _ ტამპლიერებსა და ჰოსპიტალიერებს შორის, რომელმაც 1265 წელს ქვეყანა მიიყვანა ახალ უბედურებამდე. 1290 წელს დაეცა ჯვაროსნების ციტადელი პტოლემეოდის პალესტინაში (წმ. ჟანა დარკი) და წმ. მიწა საბოლოოდ გადადის ისლამის ძალაუფლების ქვეშ. ამ დროიდან იწყება ცივი ომი ქრისტიანულ სახელმწიფოებს შორის პალესტინისა და მისი სიწმინდეების დასაკუთრებისთვის, ომი, რომელიც გამოიხატებოდა დიპლომატიურ ინტრიგებში სულთანის წინააღმდეგ, რომელთა მეშვეობითაც ესა თუ ის სახელმწიფო იღებს, ან ყიდულობს ამა თუ იმ წმ. ადგილს. თვით პალესტინაში კი ეს ცივი ომი მიმდინარეობს პალესტინის შთამომავლობით მფლობელებს _ ებრაელებსა და არაბებს შორის, ასევე მიმდინარეობს რელიგიური დაპირისპირებები ბერძნებსა და ლათინებს შორის. სწორედ ამგვარ სამხედრო ავანტიურულ, ფანატიკურ და სხვათა რელიგიური შეხედულებების მიმართ შეუწყნარებლობის თითქმის ათასწლოვან კოშმარში, რომლის სახელწოდება არის “სისხლი და ცეცხლი”, ბუნებრივი იყო ვედრებანი ზეცის მიმართ და ღაღადი ზეგარდმო შემწეობისა და რაც უფრო დიდი ხანი გრძელდებოდა ეს კოშმარი, რაც უფრო საშინელი იყო ძალადობა, მით უფრო მეტი იყო ამგვარი ვედრება მაცხოვრის საფლავის მიმართ. მისგან ცდილობდნენ ნუგეშის მიღებას, მისგან ელოდნენ სასწაულს და ეს სასწაული გაიგებოდა სხვადასხვაგვარად, ზოგიერთისთვის ეს იყო ზემოდან გარდამომავალი მადლი, განმამტკიცებელი ტანჯვებსა და განსაცდელებში, ზოგიერთისთვის კი ეს იყო ურწმუნოთა მომსრველი და მათთვის სიწმინდის წინაშე შიშის შთამნერგავი. მეორე შემთხვევა, ანუ სასწაულის მოლოდინი, რომელიც საერთოდ ადამიანთა ფსიქოლოგიის თვისებას წარმოადგენს, განუწყვეტელი დარბევების, მკვლელობების ატმოსფეროს პირობებში, როდესაც ამგვარი საშინელებებით დათრგუნული ადამიანები კარგავენ საღი აზროვნებისა და მოვლენათა არსში წვდომის უნარს, მასების მიერ (ეს მოლოდინი, დ.თ.) ადვილად აღიქმება როგორც აღსრულებული ფაქტი. არ წარმოადგენს აუცილებლობას შევჩერდეთ ამ მოვლენის ბუნებაზე, რომელიც ფსიქოლოგიის სფეროს განეკუთვნება. კაცობრიობის ისტორია სავსეა სხვადასხვაგვარი თქმულებებით სასწაულების შესახებ, რომლებიც მუდმივი თანამგზავრნი იყვნენ სოციალური უბედურებებისა, მიუხედავად რელიგიის კუთვნილებისა. ამიტომ შემთხვევითი არ არის, რომ პირველი ხსენებები იერუსალიმში ამ ცეცხლის შესახებ ჩნდება არა მისი საეკლესიო და საზოგადოებრივი ცხოვრების ოქროს ხანაში, არამედ ისტორიის მძიმე დროებში. ამ დროს ეს წეს-ჩვეულება გარდაიქმნება სასწაულად, რომელიც უნდა ყოფილიყო ველურ დამპყრობთა შემაშინებელი და შევიწროვებულთა ნუგეშინისმცემელი. მისი ამგვარი მნიშვნელობა მშვენივრად არის აღნიშნული ფრანგი მომლოცველის, პულხერია დე შარტრის მიერ, რომელმაც იერუსალიმი 1101 წელს მოინახულა, ანუ იმ დროს, როცა იქ ჯვაროსნები იყვნენ გაბატონებულნი. აღწერს რა წმ. ცეცხლის წესს, იგი ამბობს: “თითოეული ჩვენგანი ხმამაღლა წარმოთქვამდა სიტყვებს “Kყრიე ელეისონ”, უფლის მიმართ ლოცვისას და ველოდით როდის გამოვიდოდა პატრიარქი მაცხოვრის საფლავის გამოქვაბულიდან და გამოიტანდა იქიდან აღებულ ცეცხლს, და რამდენადაც ამდენი ლოცვის შემდეგაც კი ღმერთმა არ ინება ჩვენი შესმენა, ჩვენ უკვე იმაზე ვფიქრობდით, ხოლო ბევრმა ბრძენმა საუბარიც კი დაიწყო იმის შესახებ, რომ ღვთის განგების მიერ უკვე აღარასოდეს გადმოვა ეს ცეცხლი, რადგან წინა წლებში, აქაურ ქრისტიანთა, ე.ი. ბერძენთა და სირიელთა, მცირერიცხოვნობის გამო, აუცილებელი იყო, რომ ეს ცეცხლი წესისამებრ ყოველწელს გადმოსულიყო, ხოლო თუ იგი რომელიმე წელს არ გადმოვიდოდა, წარმართები, რომლებიც ყოველივე ამას აკვირდებოდნენ, მაშინვე დახოცავდნენ ყველას”. ამრიგად, პულხერიას მიხედვით, სასწაულებრივი ცეცხლი საჭირო იყო, როგორც საშუალება, რომელიც ველურ დამყრობებს შეაკავებდა ახალი დარბევებისგან. (…) როგორც უკვე ზემოთ ითქვა, ჯვაროსნული ლაშქრობების შემდეგ პალესტინაში მდგომარეობა გაუარესდა. ძალადობებსა და ველურ დარბევებს დაემატა რელიგიური დაპირისპირებები, რომელიც ასევე ხშირად მთავრდებოდა სისხლისღვრით. ამ დროიდან მოყოლებული ეს ცეცხლი იძენს სასწაულებრივ მნიშვნელობას არა იმდენად ურწმუნოთა შესაშინებლად, არამედ ერეტიკოსთა სამხილებლად. ამგვარ აპოლოგეტურ მნიშვნელობას ანიჭებს მას უკვე იღუმენი დანიელი, რომელმაც იერუსალიმი მოინახულა ჯვაროსნების ბატონობის დროს. იგი ამბობს: “ფრანკების (ე.ი. კათოლიკების, დ.თ.) კანდელები კი უფრო ზემოთ იყო დაკიდებული, მაგრამ მათგან არცერთი არ აინთო”. სულთანთა წინაშე დიპლომატიური ინტრიგებითა და იმავე რელიგიური ბრძოლების შედეგად ჩნდება ლეგენდა იმის შესახებ, თუ როგორ გამოისყიდეს სომხებმა თურქებისგან მაცხოვრის საფლავზე წმ. ცეცხლის მიღების უფლება, ჩამოერთვა რა შესაბამისად ამის უფლება ბერძენ პატრიარქს და თუ როგორ გადმოვიდა უფლის ცეცხლი “სამგზის წყეულ სომეხთა შესარცხვენად” არა მაცხოვრის საფლავზე, არამედ იმ სვეტის სიახლოვეს, რომელთანაც იჯდა და ტიროდა ბერძენი პატრიარქი. შევნიშნავთ, რომ რელიგიური და ნაციონალური ბრძოლები პალესტინაში, რომლის გამოც წმ. ცეცხლი იღუმენ დანიელის თვალში იძენს მამხილებელი სასწაულის მნიშვნელობას ზეციდან, აქტუალურია უკანასკნელ ასწლეულამდეც. მაშინ როცა კაცობრიობის ზოგადმა კულტურამ, შუასაუკუნეების კულტურასთან შედარებით, უზარმაზარი ნაბიჯი გადადგა წინ, სხვათა რელიგიური შეხედულებებისადმი შეუწყნარებლობა და ფანატიზმი წმ. ადგილებში არ შემცირებულა. ეპისკოპოს პორფირი უსპენსკის დღიურებში (1853 წლის 8 მარტი) ვკითხულობთ: “კვირა. მაცხოვრის წმ. საფლავის ტაძარში წირვის შემდგომ ერთმანეთში ჩხუბი დაიწყეს სირიელებმა და სომხებმა, ხოლო შემდგომ სომხებმა და მართლმადიდებლებმა. ჩხუბის მიზეზი იყო მაცხოვრის საფლავის კუვუკლიაში არსებული ერთი კელია, რომელსაც სირიელები ითხოვდნენ სომხებისგან, როგორც მათი კანონიერი კუთვნილება. ჩხუბის დროს სომხებმა ვერ გაარჩიეს რა ვინ რომლის მხარეს იყო, ორი-სამ ჩვენიანსაც მოარტყეს და ამგვარად ცემა-ტყეპამ საყოველთაო ხასიათი შეიძინა. მოკლული არავინ ყოფილა. ერთმა სომეხმა კუვუკლიის ზემოდან სკამი გადმოაგდო, საბედნიეროდ, ქვემოთ მყოფებმა შეამჩნიეს იგი და უცბად დაიშალნენ. სკამი მიწაზე დაეცა. იგი ნაწილებად დაშალეს და მათი მეშვეობით სომხებს დაუწყეს ცემა. ჩვენი პატრიარქის ნაცვალმა, მეუფე მელეტიმ ძლივს გააშველა მოჩხუბარნი, რომლის დროსაც ერთი-ორი მასაც უთავაზეს. ბოლოს, თურქი შეიარაღებული ჯარისკაცები მოვიდნენ და წესრიგი აღადგინეს”. “მომლოცველის ჩანაწერებში, 1869 წელი” ვკითხულობთ: “დიდი პარასკევის საღამოს მაცხოვრის საფლავის ტაძარში საშინელი ჩხუბი მოხდა სომხებსა და ბერძნებს შორის. ბერძენი ბერი კანდელს ავსებდა ტაძრის ზღვარზე მართლმადიდებლებსა და სომხებს შორის. კიბე იდგა სომხურ ნახევარზე. ეს კიბე ბერს გამოაცალეს და იგი ყოველგვარი გრძნობის გარეშე დაეცა ძირს. იქ მყოფი ბერძნები და არაბები მას გამოესარჩლნენ და გაჩაღდა ჩხუბი. როგორც ჩანდა, ეს ჩხუბი სომხებმა განზრახ წამოიწყეს, მათ ბერძნების ცემა ჯოხებითა და ქვებითაც კი დაიწყეს. დასახმარებლად დამატებით მორბოდნენ სომხები ახლომდებარე მონასტრებიდან. წესრიგის დასამყარებლად პირველი ჩაერია მეუფე მელეტი, რომელიც მომლოცველთათვის ცნობილი იყო თავისი პირადი ღირსებებით. იგი გაბედულად შევიდა მშფოთვარე ბრბოში და მათთვის იმის შეხსენება დაიწყო, თუ რა ადგილას იმყოფებოდნენ (ჩხუბი მიმდინარეობდა თითქმის კუვუკლიის შესასვლელთან). მოწინააღმდეგე მხარეები დაიშალნენ ხმამაღალი შეძახილებით. მიუხედავად ამისა, ისინი კვლავ დაიწყებდნენ ჩხუბს, თურქი სამხედრო პირები და კონსულები რომ არ გამოჩენილიყვნენ. ახლა უკვე დაპირისპირებამ გადაინაცვლა ხალხსა და ჯარისკაცებს შორის, რომლებიც მოჩხუბართ ტაძრიდან დევნიდნენ და აპატიმრებდნენ. ბოლოს სომეხთა პატრიარქიც მოვიდა. ერთ-ერთი სომეხი ახლომდებარე მონასტერში გაქცეულიყო დამხმარე ძალების მოსაყვანად, სადაც უთქვამს, რომ ბერძნებმა მათი პატრიარქი მოკლეს, რის შემდგომაც შეიარაღებულ სომეხთა უზარმაზარმა ბრბომ შეაღწია ტაძარში. მღელვარება შეიძლებოდა საშინელი სისხლისღვრით დამთავრებულიყო, თურქ სამხედროებს რომ არ შეეჩერებინათ ისინი (…) ამით დამთავრდა ეს აყალმაყალი, რომელსაც საბედნიეროდ არ მოჰყოლია სასიკვდილო შედეგი, მაგრამ ტაძრიდან გამოყვანილ იქნა რამოდენიმე გასისხლიანებული და ნახევრადმკვდარი ადამიანი”. ჩვენ ქრისტიანული წოდებისთვის ამ შეუფერებელ მოვლენებზე შევჩერდით იმდენად, რამდენადაც ისინი რეალურად აღწერენ ასწლეულების განმავლობაში იქ არსებულ ატმოსფეროს, უსაზღვრო ფანატიზმს, რომელშიც ინთქმება ყოველგვარი ჯანსაღი რელიგიური აზრი. ეს ფანატიკოსები, რომელთათვის წმინდა არის მხოლოდ ის, რასაც თავად თვლიან წმინდად, საკუთარ თავს თვლიან უფლის მიმართ მოშურნეებად, ძველი აღთქმისეული ელიას მსგავსად. ისინი ზეციდან ელიან გარდამომავალ მამხილებელ ცეცხლს, ავიწყდებათ რა რომ სწორედ ამგვარი სურვილის გამო მაცხოვარმა მოციქულები გაკიცხა (ლკ. 9, 54-56), ისინი ამ ცეცხლს იყენებენ იმისთვის, რომ უფრო მეტად გაღვივდეს არაჯანსაღი ამბიციები. ამ ფანატიკოსებისთვის, ძირითადად არაბებისთვის, რომელთაც ა. ნ. მურავევის სიტყვით, მხოლოდ “ქრისტიანის სახელი აქვთ შენარჩუნებული”, წმ. ცეცხლს გააჩნია მხოლოდ სამკითხაო საშუალების მნიშვნელობა. როგორც პროფ. ოლესნიცკი ამბობს, ეს ქრისტიანები “ცეცხლის ფერში, სიმკვეთრეში და სხვა გარემოებებში ხედავენ ბედნიერი თუ უბედური, ნაყოფიერი თუ უნაყოფო, მშფოთვარე თუ მშვიდობიანი წლის ნიშნებს” და ასევე ძალიან სურთ “პირადად ამოიკითხონ საკუთარი ბედი წმ. საფლავის გრაგნილთა მიხედვით”. აღნიშნული ცეცხლის მოლოდინში ერთნი იწყებენ ტაძრის სიწმინდისთვის შეუფერებელ ხმაურს, აქებენ რა საკუთარ რწმენას, სხვაგვარად მორწმუნეთა მიმართ კი მიმართავენ შემდეგი შეძახილებით: “ჩვენი მართლმადიდებლური რწმენა ჯობია სომხებისას და ფრანკებისას…”, “ებრაელებო, თქვენი დღესასწაული ეშმაკის დღესასწაულია, ჩვენი დღესასწაული კი ქრისტეს დღესასწაულია”. სხვები კი, პროფესორ დმიტრიევსკის სიტყვებით, “რომლებიც უფრო მეტად ეგზალტირებულნი და აღგზნებულნი არიან, “წმ. ცეცხლს” ადებენ შუბლს, ხელს, მკერდს…” ეს უფრო მეტად წარმართული, ვიდრე ქრისტიანული სურათი, ქრისტიანულად განწყობილ მომლოცველს საგონებელში აგდებს. ქრისტიანები ახლა ნივთიერ ცეცხლს ეძებენ ამ წმ. საფლავზე, თითქოს უკმაყოფილონი არიან იმ ღვთაებრივი ნათლით, რომელიც რომელიც ასე უხვად არის გადმოღვრილი წმ. წერილში. რამდენადაც დიადი და წმინდაა მართლმადიდებლურ სამყაროში უწყება წმ. ცეცხლის შესახებ, იმდენად მძიმე და დამთრგუნველია ის სანახაობა, რომელიც იერუსალიმში ამ დროს იმართება. შეიძლება ვინმემ დასვას კითხვა: რა დამოკიდებულება აქვთ პალესტინელ იერარქებსა და თვით იერუსალიმის პატრიარქს? ამ კითხვაზე ჩვენ პასუხს ვპოლულობთ ზემოთ უკვე ნახსენებ ეპ. პორფირის დღიურში. მოჰყავს რა თავისი საუბარი ფილადელფიის ეპისკოპოს დიონისესთან (მოგვიანებით ბეთლემის მიტროპოლიტი), რომელშიც ეს უკანასკნელი ჰყვება წმ. ცეცხლის ანთების მეთოდზე. ეპ. პორფირი წერს: “ყვებოდა რა ამას, მიტროპოლიტმა აღიარა, რომ ერთი მხოლოდ ღმერთისგან შეიძლება ველოდოთ ამ სათნო ტყუილის შეწყვეტა. მისთვის ცნობილი მეთოდებითა და გზებით იგი თავად შეაგონებს და დაამშვიდებს ხალხს, რომლებსაც ახლა დიდი შაბათის ცეცხლის სასწაულებრიობის სჯერათ. ჩვენთვის კი ადამიანთა გონებებში ამ გადატრიალების მოხდენის დაწყებაც კი არ შეიძლება, რადგან ამის გამო თავად მაცხოვრის საფლავთან ნაკუწებად გვაქცევენ”. ნათელია, რომ ოდესღაც არ მიეცა რა ხალხს დროული და ენერგიული ახსნა-განმარტება წმ. ცეცხლის ტრადიციის ჭეშმარიტი მნიშვნელობის შესახებ, შემდგომში უკვე ვეღარ შეძლეს ამის გაკეთება ბნელი მასების ფანატიზმის მიერ სულ უფრო ზრდადი ობიექტური პირობების გამო. მათ უკვე ისღა დარჩენიათ, რომ აღასრულონ ეს წესი და დადუმდნენ, ანუგეშებენ რა საკუთარ თავს იმით, რომ ღმერთი მისთვის “ცნობილი მეთოდებითა და გზებით თავად შეაგონებს და დაამშვიდებს ხალხს”.